η βία ως παραγωγός του λόγου
του Γιάννη Φραγκούλη
(παραστασιολόγου-ψυχαναλυτή)
Είδαμε την παράσταση του Νίκου Χατζηπαπά, «Ζιλ και η νύχτα», στη Θεσσαλονίκη, στο Θέατρο Αμαλία. Θα προσπαθήσουμε να «ερμηνεύσουμε» το κείμενο, με τη βοήθεια της ψυχανάλυσης, για να αποδώσουμε σε όλο του το εύρος τα χαρακτηριστικά του και, κατ’επέκταση την ποιότητα τόσο της ερμηνείας όσο και της σκηνοθεσίας του Νίκου Χατζηπαπά, στο θεατρικό έργο που ανέβασε πρώτα στην Αθήνα και μετά στη Θεσσαλονίκη.
Η ΠΡΟΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
Το πρώτο σημαντικό γεγονός είναι η απώλεια του πατέρα. Αυτό το γεγονός εγγράφεται στην πρώτη του παιδική ηλικία. Πολύ γρήγορα η μητέρα του τον εγκατέλειψε, μαζί με τον αδελφό του, άφησε τα παιδιά να τα μεγαλώσει ο παππούς του. Έχουμε, λοιπόν, δύο σημαντικές απώλειες. Η μία είναι του πατέρα και η δεύτερη είναι της μητέρας. Ο μικρός Ζιλ ντε Ρε, στην προσπάθειά του να προσεγγίσει τη μητέρα του και να πάρει στοιχεία από αυτή, ζει την πρώτη χαοτική κατάσταση στην ταυτότητά του, λόγω της έλλειψης επαφής με τη μητέρα. Αυτή η χαοτική κατάσταση γίνεται μεγαλύτερη επειδή ο πατέρας ήταν ήδη απών, λόγω του θανάτου του. Δεν μπορούσε να βρει τα μητρικά στοιχεία, έστω με αντανάκλαση στον πατέρα, με τη συνεπαγόμενη παραποίησή τους. Εκεί έχουμε το ρόλο του παππού.
Η ανατροφή του Ζιλ ντε Ρε είναι έργο του παππού του. Αυτός ήταν πολύ πλούσιος, ενδιαφερόταν πολύ λίγο για την ανατροφή των παιδιών. Κατά συνέπεια από τον παππού δεν μπορεί να εισπράξει αυτά τα απαραίτητα στοιχεία για τη δόμηση της ταυτότητάς του. Σε αυτό το χρονικό σημείο εγγράφεται το πρώτο και πολύ μεγάλο ψυχικό τραύμα του Ζιλ. Η ρίζα αυτού του τραύματος είναι στην απώλεια των γονιών που το παιδί τη βιώνει ως απόρριψη, κάτι που το βλέπουμε να εκφράζεται ρητά στην απολογία του. Είναι ένα γεγονός που διαμόρφωσε την ταυτότητα του μικρού παιδιού και έμεινε μέχρι τη νεαρή ηλικία του. Εκεί θα δούμε τα άλλα στοιχεία που έθρεψαν αυτό το τραύμα και του έδωσαν μεγαλύτερο όγκο, έτσι ώστε να διαφέρει τόσο πολύ ο χαρακτήρας και οι συμπεριφορές του από τον αδελφό του.
Η ΒΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
Το πατρικό στοιχείο, το οποίο μπορεί να έλειπε, ήταν το μεγάλο ζητούμενο για το Ζιλ ντε Ρε. Θα δούμε αργότερα τη σύγκρουση που εγγράφεται με το μητρικό και την παλινδρόμηση που αυτή η σύγκρουση συνεπάγεται. Πολύ πιθανόν η αναζήτηση του πατρικού στοιχείου ήταν αυτή που τον ώθησε να ηγηθεί του στρατεύματος, να γίνει στα 23 χρόνια του στρατάρχης και προσωπικός φύλακας της Ιωάννα της Λωρραίνης.
Η πατρίδα εδώ έχει δύο διαφορετικά αναφερόμενα: αυτό του πατέρα, το οποίο είναι απόρροια της εξουσίας του βασιλιά που έχει άμεση σχέση με την εκκλησιαστική εξουσία, όπου το στοιχείο του πατέρα κυριαρχεί, τόσο στη χριστιανική όσο και στις άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες, και αυτό της μητέρας, με άλλα λόγια η γη, καθαρά μητρικό αρχέτυπο, οι ρίζες του ανθρώπου, που έχουν να κάνουν με το χώρο που στεριώνει ο άνθρωπος, με το ενδομήτριο, με τη μήτρα της μητέρας. Αυτό το στοιχείο θα το δούμε και θα το αναλύσουμε στη συνέχεια.
Στον απελευθερωτικό πόλεμο από τους Άγγλους ο Ζιλ ντε Ρε δε βρίσκει αυτά τα στοιχεία που θα επουλώσουν το ψυχικό του τραύμα που εγγράφεται από την παιδική του ηλικία, όπως είδαμε. Αντίθετα, η βία του πολέμου τροφοδοτεί με πιο καταστροφικά στοιχεία αυτό το τραύμα και το κάνει πιο οδυνηρό. Δεν μπορεί να βρει τον πατέρα, σε μία προσπάθεια να δει τη μητέρα του, αυτή η διάσταση, σύμφωνα με τη θεωρία του Βίλχελμ Ράιχ τροφοδοτεί το μηχανισμό του σαδισμού και πιθανότατα και αυτό της ομοφυλοφιλίας. Εδώ όμως θα δούμε ένα άλλο στοιχείο, αυτό της συντρόφισσάς του, της Ιωάννας της Λωρραίνης, αυτό που έχει να κάνει με την απώλειά της.
Ο ντε Ρε προβάλλει στην Ιωάννα της Λωρραίνης δύο διαφορετικά πράγματα. Είναι για αυτήν ο πατέρας, στην προσπάθειά του να προσεγγίσει τον πατέρα, μερικές φορές την αποκαλεί κόρη του. Επίσης είναι η αδελφή του, όπως την ονομάζει, άρα εκεί γίνεται η προβολή του μητρικού στοιχείου. Ο θάνατός της είναι ένας άλλος αποχωρισμός από τους δύο γονείς, πιο δυνατός και οριστικός, αυτή τη φορά. Το τραύμα του πλέον έχει μεγαλώσει και έχει μεταμορφωθεί.
ΣΑΔΙΣΜΟΣ-ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΙΑ
Η θεωρία του Βίλχελμ Ράιχ εδώ επαληθεύεται με ακρίβεια. Όπως ο Αυστριακός ψυχαναλυτής έχει εξετάσει από κλινικές περιπτώσεις, εδώ ο ντε Ρε έχει μία πολύ καλά κρυμμένη ομοφυλοφιλία. Αυτό φαίνεται στο τι κάνει με τα θύματά του, ειδικά όταν είναι έτοιμα να πεθάνουν. Αυτή η ομοφυλοφιλία έχει να κάνει σαφέστατα με τον πατέρα: δεν μπορεί να τον προσεγγίσει, ερωτεύεται την περσόνα του και, με τον ίδιο τρόπο, θα αγαπήσει άτομα του ίδιο φύλου. Όμως δεν αφήνει να εκδηλωθεί αυτή η συμπεριφορά, αντίθετα την πνίγει επιμελώς. Μένει ως καταπίεση και απωθημένο που τροφοδοτεί, με διαφορετικό τρόπο, αλλά το ίδιο βίαια, αυτό το τραύμα. Η απόσταση από την ομοφυλοφιλία, το άρρητο, το απεχθές, μας πηγαίνει στο σαδισμό.
Ο σαδισμός του δεν είναι ίδιος με αυτόν του ντε Σαντ. Στο θεμελιωτή του σαδισμού υπήρχε το αισθησιακό στοιχείο και η υποταγή. Εδώ δεν υπάρχει ούτε το ένα ούτε το άλλο. Μπορούμε να δούμε σπέρματα της υποταγής, αλλά αυτό που κυριαρχεί είναι η καταστροφή. Ο ντε Ρε θέλει να καταστρέψει αυτόν που δεν του έδωσε αυτά τα στοιχεία για να δομήσει την ταυτότητά του, τον Πατέρα. Έρχεται ξανά το αρχέτυπο του πατέρα. Επιβάλλει το λόγο του, θεμελιώνει και φουντώνει τη βία, η οποία, ήδη, έχει αρχίσει να παράγει λόγο, με το δικό της τρόπο.
Αυτό που θέλει ο ντε Ρε είναι να βρει έστω και λίγη απόλαυση και ασφάλεια. Αυτό το είχε βρει κατά τη διάρκεια του πολέμου, όμως η πραγματικότητα έδινε εντελώς διαφορετικά στοιχεία, τα οποία ήταν εντελώς διαφορετικά από αυτά που νόμιζε ότι υπήρχαν, σε καμία περίπτωση δεν τροφοδοτούσαν το μηχανισμό της απόλαυσης για να μπορέσει ο άνθρωπος να τροφοδοτήσει τη λίμπιντό του, κάτι που ήταν ζητούμενο από την παιδική του ηλικία, και εκεί να βρει την ασφάλειά του, να επιστρέψει εκεί που διακαώς ήθελε, στη μήτρα της μητέρας του. Αυτή η απόσταση, μεταξύ πραγματικότητας και απόλαυσης-ασφάλειας, θέριευε το τραύμα για να φτάσει πλέον να εκτονωθεί παράγοντας λόγο σε έναν άλλογο σαδισμό όπου δεσπόζει η νεκροφιλία, όπως μας δείχνει ο Έριχ Φρομ, στη μελέτη του για την ανθρώπινη καταστροφικότητα.
ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΩΣΗ
Έχουμε δει την παραβατική συμπεριφορά του Ζιλ ντε Ρε. Έχουμε επίσης καταλάβει με ποιο τρόπο αυτή τροφοδοτείται. Αυτό που μένει να δούμε είναι ποια είναι η εξέλιξή της.
Η παραβατική συμπεριφορά, η βία του νεαρού κιόλας Ζιλ, η οποία επικροτείται από τον παππού του, τροφοδοτείται από αυτά στα στοιχεία και τις ακολουθίες του, τα οποία έρχονται τόσο από την πατρική όσο και από τη μητρική πλευρά, αλλά και από τη στείρα πηγή του παππού. Ο άνθρωπος αυτός δομεί ένα άλλο πρόσωπο, τον Άλλο Ζιλ ντε Ρε, με τον οποίο συνομιλεί. Η θεωρία του Ζακ Λακάν εδώ μας δίνει τη διαδρομή προς την υστερία. Θα πρέπει όμως να λάβουμε υπόψη μας τη ναρκισσιστική νεύρωση, κατά Ράιχ, η οποία συνδράμει προς αυτή την πορεία. Η υστερία του είναι πολύ μεγαλύτερη από τις συνήθεις, όπως έχει αναλύσει η κλινική ψυχανάλυση, φτάνει και εδρεύει στην ψύχωση.
Το αξιοσημείωτο είναι ότι ο ψυχωτικός λόγος του ντε Ρε εκφράζεται αρκετά δομικά. Έχει ουσιαστικά φτιάξει το δικό του λόγο, με τη δική του γραμματική και τους δικούς του κανόνες. Για να το κάνει αυτό έχει κατασκευάσει τον πατέρα και τη μητέρα, φυσικά σε μία Άλλη μορφή, κατά Λακάν, αλλά, ο ίδιος πιστεύει ότι αυτοί είναι οι γονείς του. Με αυτό τον τρόπο έχει δομήσει το σύμπαν του. Ο σαδισμός του, όπως και η καταπιεσμένη ομοφυλοφιλία του, είναι, για αυτόν, κάτι το λογικό. Μία συνηθισμένη συμπεριφορά, τόσο που κατηγορεί τους γονείς που αφήνουν τα παιδιά του. Βέβαια, με αυτό τον τρόπο, στρέφεται εναντίον των δικών του γονιών, χωρίς να το καταλαβαίνει.
Η οικονομική του δύναμη του δίνει τη δυνατότητα να συμπεριφέρεται έτσι. Μόνο όταν έρχεται σε απευθείας ρήξη με τη θρησκευτική εξουσία, μόνο τότε ξεκινά ο διωγμός του, για να φτάσουμε στη φυλάκισή του και στον μετέπειτα θάνατό του, με παραδειγματικό τρόπο, ο οποίος μοιάζει με αυτόν της συντρόφισσάς του, της Ιωάννας της Λωρραίνης. Όμως, ήδη, έχει φτάσει στο σημείο να βιώνει ότι είναι ο εκπρόσωπος τους καλού και του κακού συγχρόνως, άρα ένας μικρός Θεός. Βρίσκει έτσι, με ψυχωτικό τρόπο, τον Πατέρα και αυτό που φοβάται είναι ο αποχωρισμός ξανά από το πατρικό στοιχείο, κάτι που μπορεί να γίνει με τον αφορισμό, δηλαδή ο αποχωρισμός της ψυχής του από το πατρικό σώμα της εκκλησίας για πάντα. Προτιμά από τον ψυχικό το σωματικό του θάνατο.
ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΛΑΪΚΟΥ-ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ
Η γαλλική κοινωνία βλέπει στο Ζιλ ντε Ρε ένα κοινωνικό απόβλητο. Εδώ έχουμε δύο πάλι συνιστώσες. Το κυνήγι του από το πολιτικό-λαϊκό στοιχείο, που έχει να κάνει με τα οικονομικά συμφέροντα, και αυτό από το εκκλησιαστικό στοιχείο, όπου θα δούμε την απειλή της εκκλησιαστικής εξουσίας από έναν λαϊκό που έχει γίνει, σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, ένας λαοπρόβλητος ηγέτης. Αυτό μπορούμε να το δούμε και στην Ιωάννα της Λωρραίνης. Αυτά τα δύο στοιχεία ενώνονται, αφού η εκκλησιαστική εξουσία τροφοδοτεί τη λαϊκή, το βασιλιά, και το αντίστροφο.
Φτάνουμε, λοιπόν, στο σημείο να αναρωτηθούμε αν όλα αυτά τα ενοχοποιητικά στοιχεία ισχύουν, αν είναι αλήθεια ή είναι κατασκευασμένα. Πρόσφατες έρευνες απέδειξαν ότι ήταν κατασκευασμένα. Όλα όμως; Μήπως οι διώκτες του πιάστηκαν από κάποια αληθινά γεγονότα και «φούσκωσαν» τα ενοχοποιητικά στοιχεία, έτσι ώστε να τον ξεφορτωθούν πιο εύκολα; Ο σαδισμός του ντε Ρε υπήρξε, δεν ξέρουμε όμως σε ποιο βαθμό ακριβώς, αλλά η ύπαρξη του δε χωρά αμφισβήτηση.
ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ
Αναλύοντας την ψυχική κατάσταση του Ζιλ ντε Ρε φτάνουμε στις προεκτάσεις αυτής της ιστορικής προσωπικότητας στις μέρες μας. Μπορούμε να βρούμε ανάλογες προσωπικότητες στη διεθνή πολιτική ιστορία, σε ανεπτυγμένες ή μη χώρες.
Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι μπορούμε να δούμε αυτά τα σαδιστικά, μαζοχιστικά και ομοφυλοφιλικά στοιχεία στον ίδιο τον εαυτό μας. Η ανάγνωση της ιστορίας του ντε Ρε ή η θέαση ενός θεατρικού έργου που αναφέρεται σε αυτόν, ανασύρει αυτά τα στοιχεία από τον ψυχικό μας κόσμο και, αν φτάσουμε σε ένα σημείο ταύτισης, τότε επακόλουθα η υστερία μας τροφοδοτείται περισσότερο και δεν μπορούμε να ανεχτούμε τον ντε Ρε, σαν ένα ανθρώπινο ον.
Έχει τρομερό ενδιαφέρον η ύπαρξη ανάλογων στοιχείων στην καθημερινή μας ζωή. Ο σαδισμός που υπάρχει σε διάφορες βίαιες καταστάσεις, όπως ο εθνικισμός, η υστερία με αφορμή προβλήματα πολιτικά, αθλητικά ή θρησκευτικά δε διαφέρει πολύ από αυτόν του ντε Ρε. Βλέπουμε ότι ο σαδισμός του ντε Ρε επαναλαμβάνεται καθημερινά, χωρίς να μπορεί να ειπωθεί ή να εκφρασθεί. Είναι άρρητος και καταπιεσμένος, περιμένει να βρει το χρόνο που θα βγει έξω. Τότε παρατηρούμε τρομαχτικές καταστάσεις που, εκ πρώτης όψης, δεν έχουν λογική. Όμως ο μίτος της λογικής τους βρίσκεται σε αυτά τα θέματα.
Ίσως το ότι η συμπεριφορά του ντε Ρε δεν έχει αναλυθεί και θεωρητικοποιηθεί οφείλεται στο ότι μπορούμε να τη βρούμε καθημερινά σε πολλούς ανθρώπους, κάτι που σημαίνει ότι θα αναλύαμε πολλές περιπτώσεις μαζικά δημιουργώντας απίθανες υστερίες που δε θα μπορούσαμε να ελέγξουμε, αλλά, και κυρίως, στο ότι ανθρώπους σαν τον ντε Ρε μπορούμε να αναγνωρίσουμε σε πολλά πολιτικά πρόσωπα, καταδικάζοντάς τα, ενώ αυτά χαίρουν μεγάλης εκτίμησης και η αμφισβήτησή τους θα ήταν μία βόμβα στα θεμέλια του παγκόσμιου συστήματος διακυβέρνησης, του καπιταλισμού και των απολυταρχικών καθεστώτων.
