ΕΝΑ ΑΣΤΕΡΙ ΠΕΦΤΕΙ ΠΕΦΤΕΙ…

Λίγες γραμμές για τον Demetrio Stratos (1945 – 1979)

του Σίμου Ιωσηφίδη

Τι άραγε να ήταν ο Στράτος Δημητρίου (Demetrio Stratos κατά το «κοσμικότερον»); Οργανίστας ή πολυοργανίστας; Στιχουργός ή συνθέτης; Τυπικός «προγκρεσιβάς» της ευρείας ροκ ή ένας ασίγαστος μουσικός ερευνητής; Η ανάλυση και εμβρίθεια στο έργο του μάλλον φθίνουν. Ιδού μια απάντηση: όλα τα προ-γραφόμενα συν ότι ίδρυσε την μπάντα AreA – International POPular Group, έναν jazz fusion super group με συχνά art-rock περάσματα. Κι άλλη μία απάντηση: ένας διαρκής πειραματιστής που με τον ντράμερ Giulio Capiozzo (συνιδρυτή των AreA ) επέκτεινε στα άκρα τις φωνητικές ηχήσεις με μεθόδους ασιατικής τεχνοτροπίας και «συγκριτικής» μουσικής (το παρθενικό άλμπουμ “Arbeit Macht Frei” μεταφράζεται ως «Η Εργασία Απελευθερώνει»), ένας τίτλος-αναφορά σε επιγραφή στην είσοδο του Άουσβιτς, αποτέλεσε μια περίτρανη απόδειξη. Α, ναι: ήταν και ένας παντελώς αγνοημένος μουσικός για τα εγχώρια δεδομένα (και, μάλλον, εξακολουθεί να είναι), ένα «φάντασμα» που δεν εξερευνήθηκε ποτέ… Θα προχωρήσω αφήνοντας πίσω τους Ribelli, μία μπαλαντιέρικη μπάντα που, στα υπόψιν, ερμήνευσε το «Delilah» με ερμηνεία ανώτερη κι από αυτήν του Tom Jones, πολλά μίλια μακριά ωστόσο από αυτό που θα επακολουθούσε.

Όλα αυτά εν έτει 1973, εποχή που ήκμαζε η ιταλική σκηνική pop, όπου ο Stratos είχε μετοχή στην 8^η Παρισινή Μπιενάλε. Όσα μπόρεσε να πετύχει με τις εργασίες και τις ερευνητικές προσπάθειές του, πάντα προς την κατεύθυνση τιθάσευσης της ανθρώπινης φωνής, παραμένουν εν πολλοίς αξεπέραστα. Και αυτό το «αξεπέραστο» είναι η κρίσιμη λέξη, προκειμένου o σημερινός μουσικόφιλος και ερευνητής να προχωρήσει στο επόμενο βήμα. Εμπρός λοιπόν…

Από την επόμενη χρονιά, το 1974, οι ορίζοντες διευρύνονται με πολλαπλές συμμετοχές σε ευρωπαϊκά φεστιβάλ. Ο κόσμος της φωνητικής άσκησης του καλλιτέχνη εμβαθύνεται πλατύνοντας παράλληλα αγωγές σε πολιτισμούς της Μέσης Ανατολής. Αυτό ήταν. Εφεξής, ένα ετερόκλητο φάσμα μουσικών ειδών γεννιέται από έναν ιεράρχη…

Κατά τον ίδιο είναι ένας «ιδιαίτερος και προνομιούχος αχθοφόρος ενός διεθνούς ξενοδοχείου, προορισμένος να ζει το πέρασμα των ανθρώπων και να συμβάλλει στην αληθινή πολιτισμική/διαπολιτισμική κυκλοφορία της ευρύτερης Μεσογείου, της τόσο μεστής ποικίλων εθνικών ομάδων και εντόνων μουσικών χρωμάτων». Επίσης, «το παιδί χάνει τον ήχο για να οργανώσει λόγο»*. Η τελευταία φράση μοιάζει να είναι καθοριστική. Αφενός για το συνολικό του έργο, αφετέρου για τις ίδιες τις φωνητικές αναζητήσεις αυτού του έργου.

Επιστροφή στους AreA. Σε αυτό το  progressive rock, jazz fusion φάντασμα που διέπρεψε πανευρωπαϊκά και όχι μόνον -απανταχού οι Λατίνοι εκστασιάζονται με το γκρουπ. Στα τύμπανα ο συνιδρυτής Giulio Capiozzo και: Eddie Busnello (σαξόφωνο -άλτο και τενόρο), Patrick Djivas (μπάσο), Leandro Gaetano (πλήκτρα) και Johnny Lambizzi (μπροστινή ηλεκτρική κιθάρα -τον θυμόμαστε και από τα Μπουρμπούλια). Πολύ σύντομα Eddie Busnello (σαξόφωνο), Patrick Djivas (μπάσο), Leandro Gaetano (πιάνο) και Johnny Lambizzi (κύρια ηλεκτρική κιθάρα). Σύντομα οι Djivas και Busnello αποχωρούν και προστίθενται  ο αρμονικίστας Patrizio Fariselli, ο κιθαρίστας Paolo Tofani (έπαιζε και όλα τα σίνθια) καθώς και ο Ares Tavolazzi (μπάσο και τρομπόνια). Ο πολυσχιδής Stratos στο Μιλάνο συνεργάζεται με διάφορους πειραματιστές και φτάνει στα όρια μιας performance art κίνησης. Στο πλαίσιο μιας κολεκτίβας καλλιτεχνών που κρύβονταν πίσω από την ονομασία Fluxus, ανταλλάσσει ιδέες (όχι αμιγώς μουσικές). Κορύφωση, τα φωνητικά στο περιβόητο «Sixty-Two Mesostics Re Merce Cunningham» του John Cage (σύνθεση για σόλο φωνή) το οποίο, κατόπιν, συμπεριλήφθηκε στο δίσκο «Nova Musicha N. 1: John Cage». Εδώ, κάθε φωνητικό σύνολο από λέξεις εμπεριείχε ένα ψηφίο που ήταν το αντίστοιχο ενός τυπογραφικού χαρακτήρα, τουτέστιν μία άλλη, ενελλακτική μορφή ανάγνωσης και ερμηνείας.**

AreA και πάλι. Εν έτει 1975 ηχογραφείται και κυκλοφορεί το δεύτερο studio άλμπουμ «Caution Radiation Area». Μάλλον όχι τόσο ρηξικέλευθο όσο το περίφημο «Crac!» το τρίτο πόνημα της μπάντας, ένας πραγματικός prog ογκόλιθος με -όπως πάντα- μπόλικη Ελλάδα μέσα.  Κατόπιν έρχεται το περίφημο «Maledetti» (Cramps, 1976). Τα πιο avant στοιχεία της μπάντας είναι πασιφανή εδώ: μια  musica futurista δίχως προηγούμενο με τους Steve Lacy στο σοπράνο και Paul Lytton στα κρουστά να δίνουν ρέστα. Ένας ελεύθερος αυτοσχεδιασμός που φλερτάρει τη free jazz, μίλια μακριά από μία «στεγνή» και παρατεταμένη progressive rock, ένας ήχος που ξεφεύγει από τα συνήθη ακούσματα τινάζοντας την μπάνκα στον αέρα (ακούστε το last track «Caos (parte seconda)» και θα καταλάβετε τι εννοώ.

H παράσταση «Aula Magna» (αγνοώ αν ηχογραφήθηκε ποτέ), εν συνεχεία, στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου, βρίσκει τον τενορίστα Steve Lacy στο ζενίθ των φυσημάτων του -απορώ πως εισπνέει για να εκπνεύσει! Είναι η εποχή (1976) που ο Stratos κυκλοφορεί το πρώτο solo άλμπουμ του, το «Metrodora», τίτλος που αφιερώνεται στη Βυζαντινή φυσικό/ιατρό του 6ου αιώνα μ.Χ. Ο δίσκος σημειώνει τεράστιο θαυμασμό και, μάλλον, είναι το πιο ολοκληρωμένο solo ηχογράφημα του καλλιτέχνη. Διπλοφωνίες και τριπλοφωνίες στη διαπασών , ενώ, τα «Mirologhi 1» και «Mirologhi 2», κατεβάζουν μία διαστροφική Ήπειρο! Παρατηρείται, ακόμη και από έναν ερασιτέχνη ακροατή, η τεχνική εισπνοής-εκπνοής που προέρχονται από έναν περίεργο τρόπο χειρισμού του αέρα. Σημειώνω πως το ηχητικό ντοκουμέντο, το θρυλικό «Event  ’76», δισκογραφήθηκε τρία χρόνια μετά, από την Cramps Records!

Η Γλώσσα και η επιβολή της στον ψυχικό κόσμο, δεν παύουν να απασχολούν τον Stratos. Στο Ινστιτούτο Γλωσσολογίας και Φωνητικής (Istituto di Glottologia e Fonetica), στην Πάντοβα, αποπειράται να γίνει ένας από τους ομιλητές. Αποδεικνύεται το καλώς πράττειν. Σε αυτό το σεμινάριο ασχολείται με τη διαρκώς προϊούσα διαμόρφωση των τραγουδιών. Το κείμενο της ομιλίας το ονομάζει «Παιδαγωγική της φωνής» μία καθαρά ψυχαναλυτική προσέγγιση που θα οδηγήσει (και πάλι στην πόλη της Πάντοβας) στη συμμετοχή του στο Κέντρο Φωνιατρικής (Centro Medico di Foniatria). Μπορεί άραγε η Γλώσσα να έχει μία κάποια συνεισφορά στην ανάδειξη ενός υγιούς ψυχισμού;  Ένα χρόνιο «ταλάνισμα» που παιδεύει όσο τίποτα και κάνει τον καλλιτέχνη να πειραματίζεται και να παράγει χρησιμοποιώντας τις δικές του φωνητικές δυνατότητες. Θεωρεί το σύνολο των φωνητικών του χορδών, ένα πολυμουσικό όργανο, τουτέστιν μιαν ενότητα ιδιάζουσας σχετικότητας. Εν έτει 1977, οι ακραίες φωνητικές του ικανότητες οδηγούν στο φιλμ «Suonare la voce», ένα αφήγημα γυρισμένο σαν ντοκιμαντέρ. Οι δαιδαλώδεις αναζητήσεις του τον φέρνουν κοντά στον μεγάλο Βιετναμέζο γκουρού των φωνητικών Tran Quang Hai (ακούστε το άλμπουμ του «Et Bach Yen» (1977) του τελευταίου και θα καταλάβετε). Ο ίδιος ο Quang Hai, άκουσον άκουσον, δηλώνει: «διδάχτηκε από εμένα κάποια στιγμή στη Γαλλία, το 1977. Μας έφερε σε επαφή ο manager του, μεταφέροντάς μου την επιθυμία τού Master Demetrio Stratos να διδαχθεί τις τεχνικές μου. Έμεινε μαζί μου και σε δύο ώρες είχε μάθει τα πάντα! Έπειτα επέστρεψε στην Ιταλία, όπου χρησιμοποίησε τις τεχνικές μου στις προσωπικές του μελέτες».

Στο μεταξύ, λίγο αργότερα, οι AreA, κυκλοφορούν το δίσκο τους «Gli Dei Se Ne Vanno, Gli Arrabbiati Restano!» στην εταιρία Ascolto (η μπάντα μέχρι τότε ηχογραφούσε στην Cramps Records). Η Ascolto βρίσκει το Stratos στην τελευταία του ηχογράφηση με το συγκρότημα. Εδώ παράγει τριφωνίες και τετραφωνίες φτάνοντας πλέον στα άκρα!***  Ξεφεύγει εντελώς με νέες «εγγαστριμυθικές» και άλλες αδιανόητες τεχνικές που δεν φαντάζεται ανθρώπου νους! Με την Cramps συνέχισε να κάνει έργα μόνον ως σολίστας. Στην τελευταία ηχογραφεί το περίφημο «Cantare la Voce», το δεύτερο προσωπικό του δίσκο. Παραπλεύρως, στα πλαίσια της Δέκατης Παγκόσμιας Μπιενάλε Νέων Καλλιτεχνών (X Internationals Biennale of Young Artists), διοργάνωσης του Ατελιέ Ραδιοφωνικής Δημιουργίας (Atelier de Création Radiophonique), εκπροσώπησε τη χώρα μας, εμφανιζόμενος με το έργο του Daniel Caux «Musics at an Exhibition», στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης του Παρισιού (Musée d’Art Moderne de la Ville de Paris). Οι σολιστικές περιοδείες του συνεχίζονται και εξελίσσονται. Ακούραστος ως είναι, ακολουθεί και το όχημα των AreA σε αρκετά live απανταχού της Ευρώπης. Την καθολική του σφραγίδα, ωστόσο, την βάζει με τον John Cage σε συναυλίες οι οποίες έλαβαν μέρος στο Roundabout Theatre της Νέας Υόρκης. Ένα άλλο ακροατήριο τον υποδέχεται (και τον αποδέχεται) με θέρμη και θαυμασμό. Το show εκείνο ονομαζόταν «Event», με τον Cage να επιμελείται το μουσικό μέρος, ενώ, η συμβολή, μεταξύ άλλων, του Andy Warhol στο ενδυματολογικό κομμάτι στέκεται καθοριστική. Η πλημμυρίδα ηχητικών εφέ του Stratos, άπαντα προερχόμενα με τη φωνή του, έμελλε να μείνει στην ιστορία. Και όχι μόνον: συμμετέχει στο «Sounday» (και πάλι του John Cage), μία αδιάλειπτη δεκάωρη παράσταση που διήρκεσε από τις 7:00 έως τις 17:00! Συνάμα, στην Μπολόνια, πρωταγωνιστεί στο «Il Treno di John Cage – Alla ricerca del silenzio perduto». Με το δαιμόνιο Αμερικανό συνθέτη ολοκληρώνει τις συναυλίες στο περιβόητο Margherita theatre της Γένοβας, πλαισιωθείς από τους Grete Sultan και Paul Zukofsky.

To 1978 φτάνει στην Αβάνα με επίσημη πρόσκληση από το  Κουβανικό Υπουργείο Πολιτισμού. Εκεί  έχει επαφές με Ασιάτες της ευρείας Ανατολής, με Μογγόλους μουσικούς, που αφορούν στις φωνητικές μεθόδους της μουσικής σε τοπικά επίπεδα (είπαμε, οι δυνατότητες της ανθρώπινων φωνητικών χορδών, ουδέποτε τον άφηνε). Δεν αργεί να κυκλοφορήσει, έστω περιορισμένα, το ηχητικό ποίημα «Ο Τζίτζηρας ο Μίτζιρας» στο οποίο βρίσκει εύφορο έδαφος ώστε να εξερευνήσει την ονοματοποιητική ισχύ του γνωστού ομώνυμου ελληνικού γλωσσοδέτη (συμπεριλήφθηκε στη συλλογή «Futura», που κυκλοφόρησε και πάλι από την Cramps Records).

Εν έτει 1979 ο Stratos ηχογράφησε το «Le Milleuna», ερμηνεία συνολικής διάρκειας μιας ώρας, σε στίχους του Nanni Balestrini ενώ είχε συνεχείς συναυλίες στο θέατρο Alberico της Ρώμης. Παραπλεύρως, παρέα με τους Paolo Tofani και Mauro Pagani, αποπειρώνται στο σχεδιασμό του show «Rock” n” roll Exhibition», μιας δοκιμής της επανεμφάνισης στο προσκήνιο της αίγλης των χαρακτηριστικών καλλιτεχνών του rock and roll της δεκαετίας του ΄50. Δοκιμαστική ζωντανή εμφάνιση του έργου έλαβε μέρος στο θέατρο Porta Romana στο Μιλάνο, η οποία ηχογραφήθηκε και κυκλοφόρησε τον επόμενο Ιούνιο σε δίσκο βινυλίου. Experimental τοπία ηχητικών αλληλουχιών στο ζενίθ. Εκείνη την στιγμή παίρνει την απόφαση της οριστικής απομάκρυνσης από τους κόλπους των Area: μόνος στόχος η αποκλειστική του αφοσίωση στην αφηγηματική μελέτη της προφοράς. Αποτέλεσμα αυτού η παράδοση μαθημάτων επάνω στη Σημειωτική της Φωνητικής στη Σύγχρονη Μουσική, κάτι που αποτελούσε αυτοσκοπό, ένα προσωπικό στοίχημα. Όλα αυτά γίνονται στο ωδείο Giuseppe Verdi.

Στο μεταξύ, όπως έγραψα πρωτύτερα, κυκλοφορεί το «Event’ 76», ένα αριστουργηματικό live των AreA με ηχογραφήσεις του σχήματος από το 1976. Εδώ τα κομμάτια «Caos Ia parte» και «Caos IIa parte», διαρκείας μισής ώρας, φτάνουν και πάλι σε φωνολογικά άκρα. Ευνόητα δεν πρόκειται για ένα group με ένα αβαν-γκάρντ καπρίτσιο, μία ανατροφοδοτούμενη μανία «του ενός» φερειπείν, αλλά για το έργο μιας μπάντας που επηρέασε βαθιά την (ιταλική, κυρίως) κοινωνία εκείνη την εποχή.

Τον Απρίλιο, πάντα του 1979, διαγνώστηκε με σοβαρή περίπτωση απλαστικής αναιμίας. Το ιστορικό Teatrino di Villa Reale, στη Μόνζα, έμελλε να γίνει ο χώρος που εμφανίστηκε για τελευταία φορά. Νοσηλεύτηκε στην Πολυκλινική του Μιλάνου, η κατάσταση της υγείας του όμως επιδεινώθηκε δραματικά και μεταφέρθηκε στο Memorial Hospital της Νέας Υόρκης για θεραπεία. Κι όλα αυτά στην ηλικία των 34 ετών! Φίλοι, συν-διοργανωτές, συνάδελφοι και θαυμαστές διοργανώνουν συναυλίες με σκοπό την άμεση οικονομική αρωγή για τη θεραπεία του. Σημειωτέον πως οι θεατές/ακροατές του συνέρρεαν ομαδόν στην Arena του Μιλάνου έφτασαν τους 100.000! Δυστυχώς, την προηγούμενη μέρα αυτής της συναυλίας, στις 13 Ιουνίου του 1979 και αναμένοντας τη μεταφορά μοσχεύματος μυελού των οστών, ο Demetrio Stratos απεβίωσε. Επίσημα, από το νοσοκομείο, ο θάνατός του αναφέρεται σε μυοκαρδιακό έμφραγμα, ένα καρδιακό επεισόδιο δηλαδή.

Ο θάνατός του αναστάτωσε όχι μόνο την αβάν γκαρντ και πειραματική μουσική κοινότητα, που το θεωρούσε ως το σημαντικότερο και αντιπροσωπευτικότερο μέλος της, αλλά και το σύνολο της επιχείρησης θεάματος της εποχής. Το νέο του εκλιπόντος διαδόθηκε αστραπηδόν, ακόμα και από μέσα ενημέρωσης με ελάχιστη εγγύτητα στην εναλλακτική μουσική! Εκείνο τον καιρό, επίσης, φημολογήθηκε ότι η υγεία του καλλιτέχνη εξασθένησε λόγω των μυστικών και επικίνδυνων πρακτικών εξάσκησής του και ο ίδιος παρομοιάστηκε με έναν μοντέρνο Ίκαρο, τιμωρημένο για την επισφαλή πτήση του προς τον ήλιο, αμφότερα γεγονότα που αποδίδονται και στην άποψη φίλων. «Ο λεβέντης που πηδάει από τον Presley, στον “τζίτζηρα τον μίτζιρα” και από ’κει στους ηπειρώτικους θρήνους». Κάποιοι άλλοι ισχυρίστηκαν λόγω της επιθυμίας του για εξερεύνηση πέραν των ορίων των φυσικών ανθρωπίνων δυνατοτήτων (μάλλον αφύσικων). Ο τάφος του Stratos είναι εγχάρακτος με τους εισαγωγικούς στίχους από την Οδύσσεια του Ομήρου «Άνδρα μοι έννεπε, μούσα, πολύτροπον». Βρίσκεται στο κοιμητήριο του Scipione Castello, μικρού χωριού κοντά στην πόλη Salsomaggiore Terme, της επαρχίας της Πάρμα, στη βορειοϊταλική περιοχή Emilia-Romagna.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

*Η Αναστασία ήταν η κόρη του. Ούσα βρέφος δεν άρθρωνε λόγο, αλλά, όπως όλα τα μωρά, έβγαζε ηχητικές «ιαχές». Ο Stratos με προφάνεια διαπίστωσε ότι η κόρη του «πειραματίζεται παίζοντας» με τις ίδιες της τις χορδές, αλλά που τελικά αυτός ο όποιος ηχητικός πλούτος, πρόκειται να χαθεί, γιατί όντως χάνεται από τη στιγμή που όλοι μας αναπτύσσουμε, προϊόντος χρόνου, τη λεκτική μας ομιλία και εγκαταλείπουμε τις άναρθρες βρεφικές μας κραυγές. Η φράση του «το παιδί χάνει αυτόν τον ηχητικό πλούτο για να οργανώσει το λόγο» στάθηκε μνημιώδης στην έρευνα που έκανε για την προσωπική κοσμοθεωρία του.

**Το 1991, o John Cage θα συνθέσει μια μεσοστιχίδα (παραλλαγή της ακροστιχίδας) την οποία θ’αφιερώσει στον Demetrio Stratos. Το περιεχόμενο και το μήνυμά της είναι χαρακτηριστικά της θεώρησης του Cage επάνω στις ερμηνευτικές ιδιότητες και, φυσικά, δυνατότητες του Stratos.

… to have haD
the idEa
his Music
would nEver
sTop
the Range
of hIs
vOice…

…would have no limitS
nexT
foR him
to leArn
was in Tibet
after that Out
into vocal Space…
John Cage, Mesostic for Demetrio Stratos, 1991
Τουτέστιν: «Για να έχετε μια ιδέα: η μουσική του δεν θα μπορούσε ποτέ να περιορίσει το εύρος της φωνής του, δεν θα υπήρχαν όρια. Το επόμενο για να μάθει βρισκόταν στο Θιβέτ, και μετά από “κει, έξω στο φωνητικό σύμπαν».

***Ο Daniel Charles περιέγραψε τον Stratos σαν έναν άνθρωπο που:
«Αποδεκάτισε τη μονωδία μέσω του υποπολλαπλασιασμού του ακουστικού φάσματος. Επέτυχε διπλοφωνία που είναι τριπλοφωνική ακόμη και τετραφωνική. Η φώνησή του παρήγαγε μικροενορχήστρωσεις δίχως την παρεμβολή τεχνολογικού ή ενισχυτικού εξοπλισμού».

ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ

Demetrio Stratos, Solo:
1976: Metrodora
1978: Cantare La Voce
1979: Le Milleuna
1980: Recitarcantando
Mε τους AreA – International POPular Group:

1973: Arbeit Macht Frei

1974: Caution Radiation Area

1975: Crac!

1976: Maledetti (Maudits)

1978: 1978 Gli Dei Se Ne Vanno, Gli Arrabbiati Restano!

1980: Tic&Tac

1997: Chernobyl 7991
Live:
1979: Rock And Roll Exibition
1979: Event ’76
Συμμετοχές:
1974: John Cage
1978: Futura
Συνεργασίες:
1972: Radius
1976: La Cantata Rossa Per Tall El Zaatar
1978: Mauro Pagani
1979: Carnascialia

Βιβλιογραφία/Πηγές:
1: Illustrated Encyclopedia of Rock (Salamander)
2: Encyclopedia of Pop, Rock and Soul (Irwin Stambler)
3: Ευστράτιος Δημητρίου (Βικιπαίδεια)

Ακουστικά Βοηθήματα:

Άπαντες οι δίσκοι που κατέχει ο υποφαινόμενος