Ο ΑΓΙΑΣΜΟΣ ΤΩΝ ΥΔΑΤΩΝ
Θεοφάνεια: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης*
Τα Θεοφάνεια είναι χαρακτηρισμένα και ως «άγια». Είναι άραγε μία θεώρηση που συναντάμε μόνο στο χριστιανισμό; Αυτή η επαφή του ανθρώπου με το θείο είναι «προνόμιο» των χριστιανών; Τι σημαίνουν ακριβώς; Πολύ περισσότερο για εμάς τι σημαίνουν τα Θεοφάνεια; Που μπορούμε να τα τοποθετήσουμε στη μυθολογική αφήγηση του χριστιανισμού; Θα απαντήσουμε σε αυτά και σε άλλα ερωτήματα. Αυτά που δημιουργούνται μέσα από την ενασχόληση του καθενός με αυτό το θέμα. Θα πρέπει πρώτα να ερευνήσουμε τα δύο κύρια συστατικά αυτής της τελετής: Το νερό και το φως. Κατόπιν να βρούμε τη συνέχειά τους στη χριστιανική αφήγηση. Τελικά να πούμε υπό ποιες συνθήκες μπορούν να χαρακτηρισθούν ως άγια τα Θεοφάνεια.
ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ: ΤΟ ΦΩΣ
Το φως συμβολίζει το πνεύμα. Η ανωτερότητά του, λέει ο Ely Star, αναγνωρίζεται αμέσως από τη φωτεινή του ένταση. Το φως είναι η εκδήλωση του ήθους, της διανοητικότητας και των εφτά αρετών. Να υπενθυμίσουμε ότι οι αριθμοί 3, 4, 7 και 9, όπως και κάποια παράγωγά τους, θεωρούνται ιεροί αριθμοί. Το λευκό χρώμα του υπαινίσσεται ακριβώς αυτή τη σύνθεση ολότητας. Το φως ενός συγκεκριμένου χρώματος ανταποκρίνεται στο συμβολισμό του χρώματος. Επιπλέον έχουμε τη σημασία που βγαίνει από το «κέντρο».
Γιατί το φως είναι επίσης η δημιουργική δύναμη, η κοσμική ενέργεια, η ακτινοβολία. Ο φωτισμός, συμβολικά, έρχεται από την Ανατολή. Ψυχολογικά το να φωτιστείς σημαίνει την απόκτηση συνείδησης. Ενός κέντρου φωτός και, συνεπώς, πνευματικής δύναμης. Η εβραϊκή λέξη luz έχει διάφορες σημασίες: Πόλη-κέντρο, όπως η Agarttha, η mandorla. Ακόμα, μέρος εμφάνισης. Επίσης, κατά τον Guenon, σημαίνει ένα ακατάλυτο, ανθρώπινο «μόριο». Συμβολίζεται από το κόκαλο, που σ’αυτό μένει ενωμένο ένα μέρος της ψυχής. Από το θάνατο ίσαμε την ανάσταση
ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ: ΤΟ ΦΩΣ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ
Οι Κινέζοι, στις ηλιακές τελετές τους, χρησιμοποιούσαν μία πλάκα κόκκινου νεφρίτη. Τη λένε τσανγκ. Συμβολίζει τη φωτιά. Σχετικά με αυτή την ηλιακή έννοια της φλόγας εμφανίζεται η φωτιά στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά. Συγγενική με το συμβολισμό της ζωής και της υγείας. Η θερμότητα στο σώμα. Αυτό δείχνει τη μετάθεση του συμβόλου σε ένα πνευματικό επίπεδο. Συμβολίζει την ανωτερότητα και την αρχή. Την ισχύ.
Ο Ήλιος, μυθολογική απεικόνιση.
Οι αλχημιστές διατηρούν κυρίως την έννοια που έδωσε στη φωτιά ο Ηράκλειτος. Ως «παράγοντα μεταμόρφωσης». Αφού όλα τα πράγματα γεννιούνται από τη φωτιά και επιστρέφουν σε αυτή. Είναι ο σπόρος που αναπαράγεται στις διαδοχικές υπάρξεις. Συσχέτιση με η γενετήσια ορμή και με τη γονιμότητα.
Έχουμε αυτή την έννοια, του μεσολαβητή. Ανάμεσα σε μορφές που εξαφανίζονται και σε αυτές που δημιουργούνται. Η φωτιά, όπως και στα Θεοφάνεια, συσχετίζεται με το νερό και είναι επίσης σύμβολο της μεταμόρφωσης και της αναγέννησης. Για τους περισσότερους πρωτόγονους λαούς, η φωτιά είναι δημιουργός. Προέρχεται από τον ήλιο που τον αντιπροσωπεύει πάνω στη γη. Για αυτό, από το ένα μέρος σχετίζεται με την αστραπή και από το άλλο με το χρυσάφι.
ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ: ΤΟ ΝΕΡΟ
Το νερό συμβολίζεται πολλές φορές σαν κυματιστή γραμμή με μικρές αιχμηρές κορυφές. Στη γλώσσα των αιγυπτιακών ιερογλυφικών είναι η αναπαράσταση των νερών. Ο τριπλασιασμός του συμβόλου σημαίνει μεγάλο όγκο νερού. Δηλαδή τον αρχέγονο ωκεανό. Την πρώτη ύλη. Κατά την αποκρυφική παράδοση ο θεός Νου ήταν η ουσία. Από αυτή γεννήθηκαν όλοι οι θεοί της πρώτης εννεάδας. Για τους Κινέζους τα νερά ήταν η συγκεκριμένη κατοικία του δράκοντα. Γιατί κάθε μορφή ζωής προέρχεται από το νερό.
Στις Βέδες, τα ιερά βιβλία των Ινδών, τα νερά αποκαλούνται matritamah. Δηλαδή τα πιο μητρικά. Αφού, στην αρχή, όλα ήταν σα μία θάλασσα χωρίς φως. Γενικά στις Ινδίες αυτό το στοιχείο θεωρείται ο συντηρητής της ζωής. Κυκλοφορεί ανάμεσα από όλη τη φύση σε μορφή βροχής, χυμού γάλακτος και αίματος.
ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ: ΤΟ ΥΓΡΟ ΣΩΜΑ
Απεριόριστα και αθάνατα. Όλα τα νερά είναι η αρχή και το τέλος όλων των πραγμάτων πάνω στη γη. Μέσα από τη φαινομενική έλλειψη σχήματος, διακρίνονται, από τους αρχαίους κιόλας πολιτισμούς: Τα ανώτερα και τα κατώτερα νερά. Τα πρώτα αντιστοιχούν στις δυνατότητες που υπάρχουν ακόμα για δημιουργία. Τα δεύτερα ανταποκρίνονται σε αυτό που έχει ήδη σχηματιστεί.
Το Νερό στη μυθολογία.
Γενικά, η έννοια του νερού αντιστοιχεί σε κάθε ύλη που βρίσκεται σε υγρή κατάσταση. Επιπλέον, τα αρχέγονα νερά είναι η εικόνα της πρώτης ύλης. Εκεί βρίσκονταν επίσης τα στέρεα σώματα. Αυτά που ακόμα δεν είχαν αποκτήσει σχήμα και σκληράδα. Για αυτό οι αλχημιστές αποκαλούσαν «νερό» τον υδράργυρο. Στο πρώτο στάδιο μεταλλαγής του. Κατά αναλογία, το «υγρό σώμα» του ανθρώπου. Αυτό το «υγρό σώμα» ερμηνεύεται από τη σύγχρονη ψυχολογία σα σύμβολο του ασυνείδητου. Δηλαδή του ανεπίσημου δυναμικού, παρορμητικού, θηλυκού μέρους της προσωπικότητας. Από τα νερά και το παγκόσμιο ασυνείδητο βγαίνει κάθε τι το ζωντανό. Όπως βγαίνει από τη μάνα.
Θεοφάνεια: μία δευτερεύουσα προέκταση αυτού του συμβολισμού βρίσκεται στην εξομοίωση του νερού και της ενστικτώδης γνώσης. Στην κοσμογονία των λαών της Μεσοποταμίας, η άβυσσος των νερών θεωρείται σύμβολο της αβυθομέτρητης, απρόσωπης γνώσης. Μία αρχαία ιρλανδική θεότητα αποκαλείται Δόμμου. Σημαίνει «θάλασσα βάθους».
ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ: Η ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗ ΕΝΩΣΗ
Στους προϊστορικούς χρόνους, η λέξη άβυσσος φαίνεται πως χρησιμοποιούταν αποκλειστικά για να καθορίζει το απύθμενο και το μυστηριώδες. Με λίγα λόγια τα νερά συμβολίζουν την παγκόσμια ένωση των δυνατοτήτων. Το fonsetorigo, που προπορεύεται κάθε δημιουργίας ή σχήματος.
Θεοφάνεια: το βύθισμα στα νερά σημαίνει επιστροφή στην προ του σχήματος μορφή. Με τη διπλή έννοια της διάλυσης και του θανάτου. Αλλά επίσης της αναγέννησης και της αναζωογόνησης. Αφού το βύθισμα πολλαπλασιάζει τη δύναμη της ζωής. Ο συμβολισμός της βάπτισης είναι στενά συνδεδεμένος με το συμβολισμό των νερών.
Ερμηνεύεται από τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο ως εξής: «Αναπαριστάνει το θάνατο και την ταφή. Τη ζωή και την ανάσταση. (…) Όταν βυθίζουμε το κεφάλι μας στο νερό. Όπως σε έναν τάφο. Ο παλιός άνθρωπος είναι βυθισμένος και θαμμένος ολοκληρωτικά. Όταν βγαίνουμε από τα νερά, από αυτά αναδύεται ξαφνικά ο νέος άνθρωπος». Η διφορούμενη έννοια αυτού του κειμένου δεν είναι παρά φαινομενική: Ο θάνατος επηρεάζει μόνο το φυσικό άνθρωπο. Η αναγέννηση ανήκει στον πνευματικό άνθρωπο, σε αυτή την ιδιομορφία του γενικού συμβολισμού των νερών, όπως στα Θεοφάνεια.
Σε κοσμικό επίπεδο: Στο βύθισμα αντιστοιχεί ο κατακλυσμός. Η μεγάλη παράδοση των μορφών στη ρευστότητα που τις καταλύει. Για να ελευθερώσει τα στοιχεία που με αυτά θα δημιουργήσει νέα κοσμικά πρότυπα. Η ιδιότητα της διαφάνειας και του βάθους. Αυτή που τόσες φορές δίνονται στα νερά. Εξηγεί ένα μεγάλο μέρος του σεβασμού που έχουν οι αρχαίοι για αυτό το στοιχείο που, όπως η γη, ήταν μία θηλυκή αρχή.
ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ: Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΝΕΡΑ
Οι Βαβυλώνιοι αποκάλεσαν αυτή τη θηλυκή αρχή «οίκο της γνώσης». Ο Οαννός είναι το μυθικό πρόσωπο που αποκαλύπτει στους ανθρώπους τον πολιτισμό. Αναπαριστάνεται σα μισός ψάρι και μισός άνθρωπος. Επιπλέον η γέννηση εκφράζεται συνήθως στα όνειρα με τη μεσολάβηση των νερών (βλ. Φρόιντ, «Εισαγωγή στην ψυχανάλυση»). Η μυθική έκφραση «τον γέννησαν τα κύματα» ή «τον γλύτωσαν τα νερά» συμβολίζει τη γονιμότητα. Είναι μία μεταφορική εικόνα του τοκετού.
Από το άλλο μέρος, το νερό είναι το κατ’εξοχην μεταβατικό στοιχείο. Ανάμεσα στη φωτιά και στον αέρα από τη μία μεριά, στοιχεία αιθέρια. Στη στερεότητα της γης, από την άλλη. Κατά αναλογία, το νερό είναι ο μεσολαβητής ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο. Στο διφορικό ρεύμα του θετικού και του αρνητικού. Της δημιουργίας και της καταστροφής. Οι μύθοι του Χάροντα και της Οφηλίας συμβολίζουν το τελευταίο ταξίδι. Ο θάνατος ήταν ο πρώτος ναύτης.
Το «διάφανο βάθος», εκτός από άλλα νοήματα, έχει ειδικά την έννοια της επικοινωνίας ανάμεσα στο επιφανειακό και στο αβυσσαλέο. Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε πως το νερό διασχίζει τις δύο αυτές εικόνες. Ο Γκαστόν Μπασελάρ ξεχωρίζει πολλά διαφορετικά χαρακτηριστικά των νερών και απ’αυτά προέρχονται άλλοι δευτερεύοντες συμβολισμοί που εμπλουτίζουν το κύριο νόημα που αναφέραμε. Αυτές οι δευτερεύουσες έννοιες δεν είναι τόσο σύμβολα καθ’αυτά όσο μία μορφή γλώσσας που εκφράζει τις μεταλλαγές αυτού του στοιχείου που «πάντα ρέει». Ο Μπασελάρ αναφέρει: καθαρά νερά, εαρινά νερά, τρεχούμενα νερά, λιμνάζοντα, νερά γλυκά και αλμυρά, αντανακλαστικά, εξαγνισμού, βαθιά και καταιγιστικά νερά.
Έτσι, ας πάρουμε το νερό σα σύμβολο του συλλογικού ή ατομικού ασυνειδήτου. Ή σαν ένα στοιχείο μεσολαβητικό και διαλυτικό. Τότε είναι προφανές πως αυτός ο συμβολισμός είναι μία έκφραση του δυναμισμού της ψυχής. Των αγώνων του ψυχικού βάθους. Να βρει έναν τρόπο να αρθρώσει ένα άμεσο και κατανοητό μήνυμα στη συνείδηση.
ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ: ΔΕΥΤΕΡΕΥΟΝΤΕΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ
Απ’το άλλο μέρος, δευτερεύοντες συμβολισμοί προέρχονται από συναφή αντικείμενα. Όπως δοχεία νερού. Καθώς και από τρόπους χρήσης του νερού, νήψιμο, μπάνιο, αγιασμός κ.τ.λ. Υπάρχει επίσης ένας σημαντικός συμβολισμός που σχετίζεται με τη «στάθμη» των νερών. Με τη σημασία ανάμεσα στο φυσικό ύψος και στην απόλυτη ηθική.
Για αυτό στο κήρυγμα του Ασσαπουράμ ο Βούδας μπόρεσε να χρησιμοποιήσει τη λίμνη του βουνού. Τα διάφανα νερά της φανερώνουν το βυθό με τα στρείδια, την άμμο και τα ψάρια. Σαν την οδό της σωτηρίας. Είναι προφανές πως αυτή η λίμνη ανήκει στα «ανώτερα νερά». Σε μία από τις ειδικές τους ιδιότητες.
Μία άλλη είναι τα σύννεφα. Επίσης στο «Le transformazioni», του Ludovico Dolce, βλέπουμε ένα μυστικιστικό ήρωα να γέρνει πάνω από το γαλήνιο καθρέπτη των νερών μίας δεξαμενής. Σαν αντίθεση στην εικόνα του «καταραμένου κυνηγού», που αενάως τρέχει πίσω από το θήραμά του. Σύμβολο της στοχαστικής δραστηριότητας, ψυχική κατάσταση sattva της γιόγκα και της τυφλής εξωτερικευμένης δραστηριότητας του ψυχικού βαθμού rajas.
ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ: Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ
Τέλος, τα ανώτερα και κατώτερα νερά βρίσκονται σε επικοινωνία, μέσα από τη διαδικασία της βροχής, συνέλιξη, και της ατμοποίησης, ανέλιξη. Εδώ υπεισέρχεται το στοιχείο φωτιά σαν μετριαστής των νερών. Για αυτό ο ήλιος, πνεύμα, κάνει να εξατμίζεται το νερό της θάλασσας. Εξαγνίζει τη ζωή. Το νερό συμπυκνώνεται σε σύννεφα. Επιστρέφει στη γη σε μορφή γονιμοποιούσας βροχής. Η διπλή αρετή της προέρχεται από τον υδάτινο και ουράνιο χαρακτήρα της.
Ο Λάο Τσε ασχολήθηκε πολύ με αυτό το κυκλικό φαινόμενο μετεωρολογικής υπόστασης που είναι ταυτόχρονα φυσικό και πνευματικό. Πάνω σε αυτό είπε: «Το νερό δε σταματά ούτε νύχτα ούτε μέρα. Αν κυκλοφορεί στα ύψη, προκαλεί τη βροχή και τη δροσιά. Αν κυκλοφορεί κάτω σχηματίζει τα ποτάμια και τους χείμαρρους. Το νερό πρωτεύει στις ενέργειες του Καλού. Αν του βάλεις εμπόδιο ένα φράγμα, σταματάει. Αν του ανοίξεις ένα δρόμο, περνάει από εκεί. Για αυτό λένε πως δεν παλεύει. Ωστόσο τίποτα δεν το φτάνει στη δύναμή του να σπάσει το σκληρό και το ακατάβλητο.».
ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ: Η ΑΜΕΤΑΚΛΗΤΗ ΚΙΝΗΣΗ
Στον καταστροφικό χαρακτήρα των μεγάλων κατακλυσμών, δεν αλλάζει ο συμβολισμός των νερών. Απλώς μόνο υποτάσσεται στον κυριαρχικό συμβολισμό της καταιγίδας. Το ίδιο συμβαίνει και στο χαρακτήρα των μεγάλων κατακλυσμών. Εκεί κυριαρχεί η ρέουσα ιδιότητα του νερού. Όπως και στις σκέψεις του Ηράκλειτου. Δεν είναι τα νερά του ποταμού όπου σε αυτά «δις ουκ εμβαίνεις». Γιατί καινούργιο νερό πέφτει συνεχώς πάνω σου. Αλλά η ιδέα της κυκλοφορίας, της κοίτης και του στοιχείου που κινείται αμετάκλητα προς τα εμπρός.
Κατά τον Έβολα, στο «La tradizione ermetica»: «Χωρίς το θείο δώρο δεν επιζεί», είπε ο πάπας Ζώσιμος. Από το άλλο μέρος, ανάμεσα στα σύμβολα θηλυκού χαρακτήρα υπάρχουν μερικά που εμφανίζονται στην καταγωγή των νερών -μητέρα, ζωή. Έτσι: Μάνα γη, Μητέρα των υδάτων, Πέτρα, Σπηλιά, Μητρικός οίκος. Νύχτα, Οικία του βάθους, Οικία της δύναμης κ.τ.λ. Η λέξη «θείο» ας μη μας εξαπατά. Το νερό συμβολίζει το νερό πάνω στη γη. Τη φυσική ζωή, ποτέ τη μεταφυσική.
ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ: ΟΙ ΠΡΟΕΚΤΑΣΕΙΣ
Σκεφτείτε τώρα αυτό που γίνεται σε μία βάπτιση. Ή, πιο απλά, όταν πλένεστε στο ντους: Τρέχει το νερό σε όλο σας το σώμα. Ακόμα όταν βυθίζετε, ασυναίσθητα, όλο σας το σώμα στη θάλασσα. Όλα αυτά τα στοιχεία, σα μυθολογικά-αφηγηματικά, συνυπάρχοντα από το παρελθόν και στο παρόν μας δημιουργούν ασυνείδητα διάφορες εικόνες. Στα Θεοφάνεια έχουν να κάνουν, λίγο ή πολύ, με αυτές τις λειτουργίες του νερού και της φωτιάς που προαναφέραμε.
Τι συμβαίνει όμως όταν σπάει η σύνδεση των προχριστιανικών και των χριστιανικών θεωρήσεων; Αυτό που μπορούμε να δούμε είναι η σχάση της πνευματικής ουσίας του ανθρώπου .Αυτός που δεν μπορεί να ξέρει τι ακριβώς γίνεται κατά την τελετή των Θεοφανείων. Κατά συνέπεια, με αυτές τις συνθήκες, δεν μπορούμε να τα χαρακτηρίζουμε «άγια». Αυτό το χαρακτηρισμό θα πάρουν όταν συνδεθούν με τα προγενέστερα στοιχεία και πάρουν τη θέση τους στην παγκόσμια θεοσοφία.
ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ: ΤΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΝΟΗΜΑ
Εκφράσεις όπως «ας μας φωτίσει η ευλογία» είναι λαϊκές. Είτε από την παράδοση είτε με ασυνείδητο τρόπο έρχονται στο λόγο του σύγχρονου ανθρώπου. Όταν αφεθεί να βιώσει αυτό που βλέπει. Στην περίπτωση ακριβώς των Θεοφανείων ο σταυρός, που είναι ένα άλλο ιερό σύμβολο, πετιέται στο νερό. Είναι αγιασμένος σαν τέτοιος και, σαν να είχε εκτοξευθεί απ’τον ουρανό, όπως το φως ή η λάμψη του κεραυνού, αγιάζει τα νερά. Αυτά, με τη σειρά τους, αγιάζουν το χώμα, τη φύση, τα φυτά, την τροφή. Τελικά, με έναν ανιμαστικό τρόπο, τον ίδιο τον άνθρωπο (βλ. την εργασία του Φρόυντ για τα τοτέμ και τα ταμπού).
Έτσι καταλαβαίνουμε τι ακριβώς γίνεται στα Θεοφάνεια. Στον αγιασμό και στη βάπτιση. Τελετές που υπήρχαν από αρχαιοτάτων ετών στην τελετουργία του ανθρώπου. Αν αυτό δε γίνει αντιληπτό και αν δε βιωθεί, τότε αυτή η θρησκευτική τελετή, τα Θεοφάνεια, χάνει το νόημά της. Εκχυδαΐζεται και δεν μπορεί να λειτουργήσει έτσι όπως προβλέπεται από το χριστιανικό τυπικό. Ο άνθρωπος, σε αυτή την περίπτωση, είναι παθητικός καταναλωτής ιδεών. Όχι αναδημιουργός της ιδέας. Δεν είναι κατά εικόνα και ομοίωση του Θεού. Αλλά συνεχώς απομακρύνεται από αυτόν.
*Ο Γιάννης Φραγκούλης είναι ψυχαναλυτής
