το θέμα της αλλοτρίωσης του ανθρώπου-ελεύθερος χωροχρόνος
του Γιάννη Φραγκούλη
(παραστασιολόγου-ψυχαναλυτή)
Στις μέρες μας έχει γίνει όλο και πιο εμφανές το θέμα του χαρακτήρα της εμπορευματοποίησης της καθημερινής ζωής του ανθρώπου. Όλο και πιο πολύ ο άνθρωπος είναι υποκείμενο μιας συγκεκριμένης και προδιαγεγραμμένης διαδικασίας που αφορά στο κοινωνικό πεδίο και έχει να κάνει με την καθημερινή του συμπεριφορά, τον καθημερινό του λόγο, με όλα αυτά τα δρώμενα που καθορίζουν το στίγμα του από το οικογενειακό μέχρι το στενό και το ευρύτερο κοινωνικό πεδίο. Τελικά διαμορφώνουν με δραστικό τρόπο την ταυτότητά του, τον ίδιο του το χαρακτήρα. Σε αυτά τα σημειώματα θα αναφερθούμε μόνο στην αλλοτρίωση του ανθρώπινου χαρακτήρα, διερευνώντας τις διαδικασίες που συντείνουν σε αυτή, μέσα από την όλο και μεγαλύτερη εμπορευματοποίηση της ζωής του.
Αυτό που έχει σημασία για τη δόμηση του χαρακτήρα ενός ανθρώπου, της ίδιας της ταυτότητάς του, είναι η αντίληψη, η πρόσληψη και, τελικά, η επεξεργασία των δεδομένων από αυτό που θα ονομάζαμε πραγματικότητα. Από την αρχή θα διευκρινίσουμε ότι δεν υπάρχει μόνο μία έκφανση της πραγματικότητας, ξεκινώντας από ένα γεγονός, από κάτι που έχει γίνει, το οποίο ο κάθε άνθρωπος το έχει αντιληφθεί από πρώτο χέρι ή έχει ακούσει για αυτό. Ουσιαστικά υπάρχουν τόσες εκφάνσεις της πραγματικότητας όσοι είναι οι αποδέκτες της και οι ψυχικές καταστάσεις του κάθε αποδέκτη, οι οποίες αλλάζουν σχεδόν συνέχεια, σύμφωνα με τα στοιχεία του ψυχικού κόσμου του ανθρώπου που ακολουθούν μια διαδρομή από το ασυνείδητο για να φτάσουν στο συνειδητό. Δεν έχουμε, λοιπόν, μία πραγματικότητα αλλά πολλές «πραγματικότητες», θα βάζουμε αυτή τη λέξη σε εισαγωγικά για να δείξουμε τη σχετική της έννοια, όπως προαναφέραμε.
Αναφέραμε ήδη τρεις διαδικασίες που είναι οι πιο βασικές για τη δόμηση της ταυτότητας ενός ανθρώπου: την αντίληψη, την πρόσληψη και την επεξεργασία των δεδομένων της «πραγματικότητας». Η σχετικότητα αυτή της διαδικασίας ξεκινά από την αντίληψη και ολοκληρώνεται στις άλλες δύο διαδικασίες για να φτάσουμε στη διαμόρφωση μιας «πραγματικότητας». Αυτή η διαμόρφωση είναι υπό αίρεση. Μπορεί να αλλάξει από στιγμή σε στιγμή, να γίνει κάτι το εντελώς διαφορετικό, διαμορφώνοντας συνέχεια τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου, την ταυτότητά του, μία εξέλιξη που σταματά με το βιολογικό του θάνατο.
Τι χρειάζεται ο άνθρωπος για να μπει σε αυτή τη διαδικασία; Κυρίως μία σχετική ηρεμία, επαφές μεταξύ των ανθρώπων, οι οποίες θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο ουσιαστικές, το χρόνο να ανασύρει στοιχεία από το ασυνείδητό του και αυτόν να δομήσει μία νέα κατάσταση στο συνειδητό του. Κατά συνέπεια, η ελευθερία κίνησής του στο χώρο που ζει και εργάζεται είναι το πλέον σημαντικό θέμα για την ενεργοποίηση και την ολοκλήρωση αυτής της διαδικασίας. Παρατηρούμε όμως ότι στον αστικό χώρο, ιδιαίτερα στις μεσαίες και μεγάλες πόλεις, ο αστικός χώρος προσλαμβάνει αυτά τα χαρακτηριστικά που ορίζονται από τα κέντρα που το διαχειρίζονται με άμεσο ή με έμμεσο τρόπο. Ποια είναι όμως αυτά τα κέντρα;
Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε, σε μεγαλύτερο βαθμό, τέσσερα κέντρα που παίζουν το μεγαλύτερο ρόλο. Τα ιδεολογικά κέντρα που είναι είτε εκκλησιαστικά είτε θεωρητικής διαμόρφωσης ιδεών, όπως φιλοσοφικοί ή αισθητικοί κύκλοι, τα εκπαιδευτικά κέντρα, η επίσημη εκπαίδευση και το περιθώριο αυτής, τα οικονομικά κέντρα, τα οποία ορίζουν τον τρόπο λειτουργίας των ανθρωπίνων δομών στον αστικό χώρο, και τα κέντρα ασφάλειας, ουσιαστικά τα σώματα ασφαλείας, ο στρατός και οι ιδιωτικοί ασφαλιστικοί οργανισμοί.
Πως μπορούν, όμως, να διαμορφώσουν τη συμπεριφορά του ανθρώπου και, τελικά, τον ίδιο το χαρακτήρα του; Είναι προφανές ότι οι κανόνες κίνησης του ανθρώπου, καθαρά ως σώμα, συμπεριφοράς και εκφοράς του λόγου διαμορφώνουν το δημόσιο λόγο, το «πραγματικό», αυτό στο οποίο ο κάθε ένας καλείται, με ασυνείδητο τρόπο, να τοποθετηθεί και να προτείνει, έμμεσα ή άμεσα, τη δική του θέση.
Είναι προφανές ότι αν δούμε αυτές τις διαδικασίες να κανονίζονται από τους οικονομικούς κανόνες που διέπουν τη διακυβέρνηση ενός κοινωνικού συνόλου, τότε η διαδρομή που παίρνουν είναι εντελώς διαφορετική, σχετικά με το πόσο ελευθερία δίνεται για να καταθέσει κάποιος τη δική του απόχρωση, με άλλα λόγια να τοποθετηθεί ως ομιλών και ως δρων πρόσωπο. Σε αυτή την ελευθερία και τον ή τους περιορισμούς της θα αναφερθούμε σε αυτά τα σημειώματα.
Θα προσπαθήσουμε να εστιάσουμε, με συγκεκριμένα παραδείγματα, στον περιορισμό της ελευθερίας του λόγου και της δράσης, μέχρι ποιο βαθμό μπορεί αυτός να φτάσει, πως μπορεί αυτή η διαδικασία να αποδοθεί πολιτικά, ποιες είναι οι επιπτώσεις στο ψυχισμό του ανθρώπου, τι, τελικά, σημαίνει αυτό για τη διαμόρφωση της κοινωνίας. Ποιος είναι, ουσιαστικά, ο στόχος αυτών των περιορισμών και ποιες οι επιπτώσεις όσον αφορά στις συμπεριφορές των ανθρώπων, έτσι όπως εγγράφονται μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο, το διάλογο του ανθρώπου με τα άλλα μέλη της κοινωνίας και με τον Άλλον, τον εαυτό του που έχει αυτός δομήσει, χωρίς να υπάρχει στην «πραγματικότητα». Να δούμε, εκεί, τις παραβατικές συμπεριφορές, τις υστερικές και τις ψυχωτικές καταστάσεις που εγγράφονται στην κοινωνία, με οδυνηρό ή ήρεμο τρόπο.
Ο άνθρωπος είναι όλο και περισσότερο κατευθυνόμενος από διάφορα κέντρα αποφάσεων που καθορίζουν όλο και με μεγαλύτερη ακρίβεια τον τρόπο που θα συμπεριφερθεί, διαμορφώνοντας έναν Άνθρωπο που είναι πολύ διαφορετικός από τον homo sapiens, είναι ο καταναλωτικός άνθρωπος που δομεί, με ιδιαίτερο τρόπο, μία κοινωνία νέου τύπου, όλο και λιγότερο ελεύθερη. Ας δούμε κάποιες καθημερινές περιπτώσεις.
