ΒΙΒΛΙΟ
ΕΝΑ ΘΕΙΟ ΔΡΑΜΑ ΣΕ ΔΙΑΡΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ
Η επιστροφή: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης*
Τι θα συνέβαινε αν λάμβαναν χώρα τα εξής θέματα: Ο Χριστός ξαναερχόταν στη γη, πριν τη Δεύτερη Παρουσία και έψαχνε να βρει τους μαθητές του; Το ερώτημα αυτό βασάνισε πολύ θεολόγους που εστιάζουν στην κοινωνιολογία. Με άλλα λόγια: Ποια κοινωνία θα συναντούσε. Οι σύγχρονοι άνθρωποι πως θα τον αντιμετώπιζαν; Θα θυσιαζόταν ξανά για να σώσει τους ανθρώπους; Η θεματική αυτών των ερωτημάτων βασάνιζε και τον Χρήστο Σάββα. Επιπροσθέτως και το άλλο μεγάλο θέμα: Ποιες είναι οι τεράστιες διαφορές μεταξύ των θρησκειών. Μήπως οι ηγέτες τους θα μπορούσαν να τα «βρουν» μεταξύ τους; Κατέληξε να γράψει ένα θεατρικό έργο, με τίτλο «Η επιστροφή».
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ: ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ
Ο Χριστός έχει το προφίλ ενός επαναστάτη. Οι αρχές τον κυνηγούν. Έτσι όπως μαρτυρούν τα ευαγγέλια. Αποφασίζει να παραποιήσει την ευαγγελική αφήγηση. Άλλωστε το φως της δημοσιότητας μας έχει δείξει κάποια απόκρυφα ευαγγέλια. Άρα μία ακόμη παραποίηση είναι αποδεκτή αρκεί να μην ανατρέπει τη βασική φιλοσοφία της χριστιανικής θρησκείας. Αν θέλει να μείνει πιστός κάποιος σε αυτήν. Πράγματι φαίνεται πως δε θέλει να ανατρέψει τα χριστιανικά διδάγματα. Αντίθετα, θέλει να κρατήσει, έτσι όπως αναφέρεται, τον πυρήνα της. Να προεκτείνει στη σύγχρονή μας εποχή το δίδαγμα της χριστιανοσύνης.
«Η επιστροφή: ας δούμε πιο
αναλυτικά αυτά τα σύμβολα.»
Τα πέντε κεντρικά πρόσωπα είναι η Μαρία, ο Ιούδας, ο Πέτρος και ένας μουσουλμάνος. Ο τελευταίος θα είναι ο μάρτυρας των γεγονότων έτσι όπως συμβαίνουν. Χωρίς συναισθηματικές φορτίσεις, με τη σοφία ενός γέροντα. Το σκηνικό μια ταβέρνα. Ο Ιούδας και η Μαρία είναι παντρεμένοι και λειτουργούν αυτό το πανδοχείο. Εκεί θα συμβούν όλα όσα μπορούμε να δούμε. Τα υπόλοιπα μας γίνονται γνωστά είτε σαν ήχοι είτε σαν αφηγήσεις. Αυτά που συνδέουν αυτά τα πρόσωπα είναι κάποιοι χρήσιμοι συμβολισμοί.
Ας δούμε πιο αναλυτικά αυτά τα σύμβολα. Ο Ιούδας και ο Πέτρος είναι σύμβολα που παραπέμπουν στη χριστιανική θρησκεία. Πιο συγκεκριμένα στην εβδομάδα των παθών.
Ο Ιούδας είναι αυτός που πρόδωσε το Χριστό για τριάκοντα αργύρια. Ουσιαστικά δεν ήταν προδότης ενός ανθρώπου αλλά μιας ιδεολογίας. Αυτός ήταν ο λόγος που Ιούδας και προδότης είναι έννοιες ταυτόσημες, όπως Εφιάλτης και προδότης. Οι εφιάλτες οδήγησαν τον Ιούδα στην αυτοκτονία: κρεμάστηκε από ένα δέντρο. Αυτή η θηλιά είναι ακόμα στο λαιμό του και θα την βγάλει ο ίδιος ο Χριστός. Όπως θα δούμε πιο κάτω.
Όμως, παρά τα αρνητικά χαρακτηριστικά -και εφιαλτικά, θα μπορούσαμε να πούμε-, ο Ιούδας έχει αγιοποιηθεί σε ορισμένες κοινωνίες. Θέλουν να εξοστρακίσουν το κακό, όπως στη Νότιο Αμερική. Εδώ παίρνει μια ήρεμη, καλή και αγαπησιάρικη μορφή που συμφωνεί με τη γυναίκα του. Την περιθάλπει με αγάπη και είναι πολύ γλυκός με την κόρη του. Έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός καλού συζύγου, πατέρα και ανθρώπου. Περιθάλπει τον άγνωστο νεαρό που μπορεί να είναι τρομοκράτης.
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ: Η ΠΡΟΔΟΣΙΑ
Ο Πέτρος δεν απέχει πολύ από τον Ιούδα. Ήταν και αυτός ένα προδότης που μετάνιωσε γρήγορα. Πριν λαλήσει τρεις φορές ο πετεινός απαρνήθηκε τον δάσκαλό του. Εδώ κάνει ένα βήμα πιο πέρα: Δεν μπορεί να δει σε αυτό τον νεαρό τον θεό. Δηλαδή την αιτία του που έγινε αντικαθεστωτικός. Στα μάτια του είναι ένας εγκληματίας αφού έτσι ο νόμος ορίζει.
«Η επιστροφή: γυναίκα υπηρετεί
τον άντρα και έχει λόγο.»
Εδώ έχουμε μια διπλή προδοσία: Προδίδει το θεό που κατοικεί στον άνθρωπο και την ανάγκη να πάει εναντίον του νόμου όταν πρέπει για να υπηρετήσει τον Άνθρωπο. Μάλιστα είναι αυστηρός. Είναι, ουσιαστικά, μεγαλύτερος προδότης από τον Ιούδα γιατί προδίδει όχι μόνο το θεό του αλλά και το διπλότυπό του: Αυτό που βλέπει και συναναστρέφεται κάθε μέρα. Παρόλα αυτά είναι πρόθυμος για ακόμη μια φορά να επιστρέψει στον σωστό δρόμο.
Η Μαρία μπορεί να είναι η Παναγία ή η Μαγδαληνή ή μια από τις φιγούρες που είχαν πάρει στη χριστιανική μυθολογία το ρόλο της Γυναίκας και της Μητέρας, ως αρχέτυπα.
Σε αυτό το έργο η γυναίκα υπηρετεί τον άντρα και έχει λόγο. Σε αντίθεση με τη χριστιανική φιλολογία που είναι πίσω από τον άντρα και υποτάσσεται. Εδώ η Μαρία είναι η μάνα περισσότερο και η σύζυγος λιγότερο. Παθαίνει με το παιδί της που έχει σκοτωθεί. Αλλά σε αυτό το παιδί αναγνωρίζει τον κάθε κατατρεγμένο, προσδίδει, δηλαδή, σε αυτό μια θεϊκή ιδιότητα. Είναι στο κέντρο βάρος της αφήγησης. Όπως θα δούμε, είναι παρόμοια με την Ελένη στον Καζαντζάκη.
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ: ΤΟ ΧΡΙΣΜΑ
Ο νεαρός έχει, από την αρχή τα χαρακτηριστικά του Χριστού. Είναι κυνηγημένος από την εξουσία. Παθαίνει χωρίς να βαρυγκωμά. Κάνει την υπέρβαση του εαυτού του. Είναι αγνός, καλός και σοφός. Έχει το χρίσμα. Είναι εύκολο να κάνουμε αυτές τις συνδέσεις. Ο συγγραφέας μας δίνει όλα τα στοιχεία για να φτάσουμε εκεί που αυτός θέλει. Είναι δάσκαλος και ο ρόλος του είναι να δείχνει το δρόμο. Επεμβαίνει σε καίρια ζητήματα της ηθικής των χαρακτήρων. Επαναφέρει τον άνθρωπο στο «σωστό» δρόμο. Δείχνει, δεν επιβάλλει.
Το πανδοχείο έχει και αυτό το ρόλο του. Σε αυτό το οίκημα μπορεί κανείς να φάει και να κοιμηθεί. Κατά συνέπεια: Βρίσκει γαλήνη και απόλαυση. Ονειρεύεται και απομακρύνει το κακό, προβλέποντας, ίσως, το μέλλον. Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε ότι έχουμε να κάνουμε με τη μήτρα. Σύμφωνα με την ψυχανάλυση εκεί ο άνθρωπος, ως έμβρυο, βρίσκει την απόλαυση και την ασφάλεια.
«Η επιστροφή: να πάρουν το χρίσμα
και να πορευτούν το δρόμο της σοφίας και της αγαθότητας.»
Σε αυτό το οίκημα η αστυνομία δεν πλησιάζει ούτε οι εχθροπραξίες λαμβάνουν χώρα κοντά σε αυτό. Σα να είναι το άβατο. Είναι μία άλλη φάτνη, όπου ο Χριστός θα δώσει την ευκαιρία οι άλλοι άνθρωποι να ξαναγεννηθούν. Να γίνουν πλέον χριστοί.
Να πάρουν το χρίσμα και να πορευτούν το δρόμο της σοφίας και της αγαθότητας. Να βρουν τον εαυτό τους και, μέσα από αυτόν, να αναγεννηθούν. Να γίνουν μικροί θεοί όπως ο μεσαιωνικός άνθρωπος Έκμπερτ στην αφήγηση του Γιέρζι Γκροτόφσκι.
Ο μουσουλμάνος δεν έχει λόγο. Η θρησκεία του είναι μεταγενέστερη. Μπορεί να ακούει και να βλέπει, να παρατηρεί και, τότε, να διαμορφώνει άποψη. Συμπληρώνει, όμως, αυτό το παζλ που είναι όλος ο κόσμος μας.
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ: ΟΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ
Είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι αυτοί οι χαρακτήρες είναι η εικόνα του κόσμου μας. Το σύμπαν έτσι όπως πάσχει, διαμορφώνεται, παθαίνει, τελικά οδεύει στην αγιοσύνη.
Το σκηνικό διαδραματίζεται στην Παλαιστίνη. Δεν είναι τυχαίο. Κάθε μέρα η ανθρώπινη συνείδηση δοκιμάζεται εκεί. Κάθε μέρα θα μπορούσε να ήταν μια Μεγάλη Παρασκευή. Εξ’άλλου, είναι ο τόπος των τριών θρησκειών και εκεί όπου έγινε το Θείο Δράμα.
Δεν ξέρουμε αν αυτό το πανδοχείο είναι κοντά στο όρος των Ελαιώνων. Γνωρίζουμε ότι σε αυτό συζούν μουσουλμάνοι και ιουδαίοι με τον πιο αρμονικό τρόπο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένας άγιος τόπος, απαλλαγμένος από μίση και εντάσεις. Τουλάχιστον όσον αφορά στους τρεις βασικούς κατοίκους της: την Μαρία, τον Ιούδα και τον μουσουλμάνο υπάλληλό τους.
Από την αρχή υποψιαζόμαστε ότι ο κυνηγημένος νέος είναι ο Χριστός. Στη συνέχεια βεβαιωνόμαστε. Τα συμβολικά στοιχεία που ο συγγραφέας έχει δώσει στους χαρακτήρες του, τους συνδέουν μεταξύ τους. Μας δείχνουν μία άλλη οδό, μια άλλη ερμηνεία. Αυτή θα δομηθεί από τον αναγνώστη του κειμένου ή το θεατή. Αν αυτό το θεατρικό έργο «ανέβει» σε κάποια θεατρική σκηνή.
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ: Η ΜΕΤΟΥΣΙΩΣΗ
Ο Χριστός, όπως και τα άλλα πρόσωπα, παίρνουν μια άλλη μορφή. Κοντά στην ευαγγελική διδασκαλία, αλλά μέσα στην σύγχρονή μας πραγματικότητα. Οι ανατροπές λειτουργούν έτσι ώστε να έχουμε τη δυνατότητα να διαμορφώσουμε τη δική μας «πραγματικότητα».
«Η επιστροφή: ο Πέτρος γίνεται
Ιούδας και το αντίστροφο.»
Να δομήσουμε αυτό που μας παρακινεί η ψυχοσύνθεσή μας.Να φτιάξουμε μια θρησκειολογία που να είναι τόσο σύγχρονη όσο και απαλλαγμένη από εμμονές που έχουν τη ρίζα τους σε κυβερνητικές αντιλήψεις.
Έτσι ο Ιούδας μπορεί να μην είναι προδότης. Πιθανόν να είναι αυτός που έδωσε την «ευκαιρία» στο Χριστό να θυσιαστεί για το καλό της ανθρωπότητας. Ο Πέτρος μπορεί να μην έχει προδώσει το δάσκαλό του μόνο πριν λαλήσει τρεις φορές ο πετεινός, αλλά συνέχεια. Άρα, ο Πέτρος γίνεται Ιούδας και το αντίστροφο.
Η Μαρία δε μένει σιωπηλή, έχει ενεργό ρόλο, είναι, θα μπορούσαμε να πούμε, στο κέντρο της ισορροπίας. Όπως η Ελένη στο «Συμπόσιο», του Νίκου Καζαντζάκη. Εξ’αλλου Ελένη σημαίνει γυναίκα και η Μαρία και εδώ είναι το σημαίνον της γυναίκας και της μάνας.
Όλοι οι χαρακτήρες έχουν τη δομή ενός σημαίνοντος. Είναι αφηρημένοι και προσδιορίζουν ένα κείμενο (με τη σημειωτική έννοιά του). Αν αυτό υπακούει στη διδασκαλία του Φερντινάντ ντε Σοσύρ, τότε θα πρέπει να πάμε στον Νόαμ Τσόμσκι για να δούμε τις μετασχηματιστικές δομές που αλλάζουν ή μετασχηματίζουν το κείμενο.
Οι δομές μετασχηματίζονται, αλλάζουν το κείμενο, δε χρειάζονται πλέον πολλούς κανόνες αλλά μετασχηματιστικές δομές που ήδη υπάρχουν σε αυτό ή σε άλλα κείμενα. Έτσι γίνονται τα εξής θέματα ως διαδικασίες: Υπάρχει η οικονομία του λόγου, το κείμενο είναι ανοιχτό προς κάθε ερμηνεία, ένα opera aperta. Ακόμα και αυτό το «ου γαρ οίδασιν τι ποιούσει» υπάρχει στο τέλος όταν ο Χριστός και ο Μωάμεθ φεύγουν αγκαλιασμένοι.
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ: ΤΟ ΔΙΚΟ ΜΑΣ ΘΕΙΟ ΔΡΑΜΑ
Βλέπουμε ότι ο συγγραφέας δομεί τη δική του θρησκειολογία. Ο λόγος του είναι παγκόσμιος. Όχι απαραίτητα χριστιανικός, ούτε αιρετικός. Δεν προσεγγίζει το μωαμεθανισμό ούτε οδεύει προς τον ταοϊσμό. Βάζει τα στοιχεία του έτσι απλά. Τα περιγράφει και μας αφήνει να φτιάξουμε το δικό μας Θείο Δράμα. Αυτό το opera aperta έχει πολλαπλή σημασία. Ο αναγνώστης του φτιάχνει τη δική του θρησκειολογία. Το βιώνει και, μέσα από αυτό, βλέπει το δικό του θέμα που θέτει σε δοκιμασία τον ψυχικό του κόσμο.
Γιατί όλα αυτά τα πάθη του ανθρώπου; Ποια θρησκεία τα υπαγορεύει; Μήπως είναι μόνο απόψεις και έργα ανθρώπων, αυτών που ονομάζουμε Πατέρες; Η γυναίκα τι ρόλο παίζει;
«Η επιστροφή: προσδιορίζει το ρόλο της
που πλέον είναι ενεργός στην κοινωνία.»
Ο μόνος ξεκάθαρος ρόλος είναι αυτός της μητέρας, Μαρίας-Δήμητρας, που τολμά να προτείνει ένα δρόμο. Ακούει με προσοχή, βοηθά το σύντροφό της να διαμορφώσει τη δική του άποψη. Είναι ο δείκτης που θα μας δείξει ένα δρόμο, χωρίς να θέλει να τον επιβάλλει.
Ο λόγος της είναι καθαρά γυναικείος, όπως έλεγε η Τζούλια Κρίστεβα. Δε λειτουργεί με συνεπαγωγές. Αφήνει κενά που ο άντρας καλείται να τα καλύψει αν μπορεί. Ο Ιούδας τα καταφέρνει. Αν κάποιος άντρας δεν το καταφέρει θα χάσει το δρόμο προς την αρετή. Θα πρέπει να πάθει για να προσανατολιστεί ξανά. Όπως η Δήμητρα ήρθε εναντίον του Δία, όσον αφορά στη μοίρα της κόρης της, έτσι, εδώ, η Μαρία αντιλέγει στον Ιούδα. Προσδιορίζει το ρόλο της που πλέον είναι ενεργός στην κοινωνία. Η Γυναίκα υπακούει στον άντρα όταν πρέπει. Δεν το κάνει επειδή έτσι το επιβάλλει ο νόμος μιας πατριαρχίας.
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ: Ο ΑΓΙΟΣ ΙΟΥΔΑΣ
Μετά από αυτό αγιοποιείται ο Ιούδας. Η θηλιά βγαίνει από το λαιμό του. Τη βγάζει ο ίδιος ο Χριστός. Αυτός συγχωρεί τον Πέτρο και τον επαναπροσδιορίζει ως η πέτρα του ναού του. Η Μαρία περιμένει την λύση της τραγωδίας. Δηλαδή την πρόταση του αναγνώστη/θεατή. Αφού ο συγγραφέας αφήνει σε αυτόν το δύσκολο αλλά βιωματικό ρόλο του να τελειώσει αυτή την τραγωδία. Να την κάνει γεγονός αναστάσιμο.
Βλέπω ένα σκηνικό αφηρημένο. Αδρές σκηνοθετικές οδηγίες. Κουβέντα για όλα αυτά και πνευματικές ασκήσεις πριν οι ηθοποιοί καταλήξουν, ακολουθώντας τον πνευματικό τους κόσμο: Σε μία ερμηνεία (ή μάλλον βίωμα;) του ρόλου.
Το κείμενο του Χρήστου Σάββα σε προκαλεί να δουλέψεις πάνω σε αυτό. Αν δεν το κάνεις έχεις χάσει μια ευκαιρία να ανακαλύψεις στοιχεία της ταυτότητάς σου. Μπορείς, ακόμα, να βρεις αυτό το θέμα που δοκιμάζει την ψυχική σου ισορροπία. Και ίσως μπορείς να δώσεις μία λύση.
Ο αναγνώστης του κειμένου μεταλλάσσεται. Γίνεται θεατής σε ένα έργο που σκηνοθετεί ο ίδιος. Όταν η ανάγνωση έχει τελειώσει. Αυτό το μετακείμενο παίρνει στοιχεία που ο συγγραφέας δεν μπορεί να τα ξέρει. Ίσως να τα φανταστεί. Όμως δεν μπορεί να ξέρει ποια θα είναι αυτά τα προϊόντα της χημικής ένωσης: Του θεατρικού κειμένου και του ψυχικού κόσμου του αναγνώστη που γεννούν έναν άλλο κόσμο με χαρακτηριστικά άγνωστα, ακόμα και σε αυτό τον ίδιο τον αναγνώστη.
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ: ΤΟ ΠΑΖΛ
Ο Χρήστος Σάββας βάζει τα κομμάτια αυτού του παζλ σε μία θέση. Ο αναγνώστης τα παίρνει και φτιάχνει μια δικιά του εικόνα. Έχουμε λοιπόν μια κειμενική σφαίρα. Σε αυτή θα κινηθούμε. Τα κομμάτια της είναι υποθετικά. Προσδιορίζονται μόνο κατόπιν της συζήτησης των αναγνωστών μεταξύ τους.
«Η επιστροφή: θα είναι η δικιά μας πρόταση
για έναν κόσμο αρετής, γνώσης, ηθικής,
φιλικό με τον άνθρωπο.»
Το ίδιο συμβαίνει όταν αυτό το έργο θα «ανέβει» σε μια σκηνή. Ο θεατής, τότε, είναι αναδημιουργός και συνδημιουργός ενός κειμένου που, παίρνοντας τη σημειωτική του έννοια, μπαίνει σε ένα χάος που θα πρέπει να τακτοποιηθεί.
Αν δούμε την κάθε αφήγηση ως μια εξίσωση, όλες αυτές σαν μια σειρά ολοκληρωμένων, τότε μπορούμε να ορίσουμε το χάος και να προσπαθήσουμε να του δώσουμε μια τιμή: Αυτή θα είναι η δικιά μας πρόταση για έναν κόσμο αρετής, γνώσης, ηθικής, φιλικό με τον άνθρωπο.
Τέλος, όλο αυτό μπορεί να λαμβάνει χώρα στην Παλαιστίνη. Ακόμα στη Λιβύη, στην Ουκρανία, στην Αφρική, στα γκέτο της Αμερικής, στις φαβέλες του Ρίο ντε Τζανέιρο… όπου η ψυχή του Ανθρώπου δοκιμάζεται. Κατακτά, έτσι, αυτό το κείμενο την παγκοσμιότητά του.
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ: Ο ΛΟΓΟΣ
Ο λόγος του είναι απλός και περιεκτικός. Αφήνει σημεία από τη δομή του να συνδεθούν με αυτά που ο κάθε αναγνώστης κρίνει ότι ταιριάζουν. Για να πάρει μια άλλη μορφή, οικεία προς αυτόν. Αφήνει παράθυρα που βλέπουν αυτά τα δεινά που δοκιμάζουν την ψυχή του καθενός. Τη συνολική ψυχή ενός έθνους ή μιας κοινότητας.
Έχοντας διαβάσει το κείμενο και κρατώντας σιωπή κάποιων ωρών, μπορούμε να δούμε μπροστά μας το δικό μας δημιούργημα. Να δώσουμε τη λύση σε αυτή την τραγωδία. Να γίνουμε δημιουργοί, με αφορμή, βέβαια, το δημιούργημα του Χρήστου Σάββα.
Με αυτή την έννοια ο συγγραφέας χάνει την έννοια της αυθεντίας επειδή οποιοσδήποτε μπορεί να είναι ένας συγγραφέας. Κερδίζει όμως τον προσδιορισμό του παρακινητή. Ωθεί τον κάθε άνθρωπο σε μία δημιουργική ενέργεια που είναι ανάγκη για αυτόν.
Ο ψυχικός του κόσμος μιλά. Δεν είναι κύμβαλο αλαλάζων. Είναι δρων ον. Μπαίνει, ασυναίσθητα, στο χώρο του δράματος. Πλέον μπορεί να δημιουργήσει επί σκηνής. Αυτός είναι ο σκοπός ενός συγγραφικού έργου. Ο Χρήστος Σάββας το έχει καταλάβει πολύ καλά και υπηρετεί πιστά και ταπεινά το ρόλο της Τέχνης.
Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ: ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ;
Δεν γνωρίζω αν έχει σκοπό να το σκηνοθετήσει. Μπορεί όμως να συνεργαστεί με έναν σκηνοθέτη και να του μεταλαμπαδεύσει αυτή την ανάλυση χαρακτήρων που έχει κάνει. Να φτιάξουν μαζί ένα θεογονικό και τραγικό έργο.
Αυτό το έχει ανάγκη ο σύγχρονος άνθρωπος για να απαλλαγεί από τις υστερίες που του έχει επιβάλλει ο σύγχρονος δυτικός «πολιτισμός». Να απελευθερωθεί και να δει μέσα σε αυτόν ένα μικρό θεό. Όπως ακριβώς ο Θεοτοκόπουλος ζωγράφιζε αλήτες δίνοντάς τους μορφή ενός αγίου, αφού είχε δει σε αυτούς την αιτία που έφτασαν σε αυτή την οικτρή κατάσταση.
«Η επιστροφή» είναι το αντάμωμα των ψυχών σε ένα χώρο παραδεισένιο. Εκεί όπου τα «πρέπει» τίθενται κατόπιν συνεννόησης με τους ανθρώπους. Με έναν απόλυτα δημοκρατικό τρόπο.
Εκεί όπου ο χριστιανισμός συναντά τον Πλάτωνα και τον Επίκουρο, τον Βούδα και τον Λάο Τσε. Αγκαλιάζει το Μωάμεθ και όλοι μαζί προσπαθούν να λύσουν αυτό το γρίφο: «Ποια είναι η ψυχή του ανθρώπου, ποια είναι τα πάθη της, πως μπορεί να αγαλλιάσει;».
Αυτό το αίνιγμα που ακόμα ψάχνει η ψυχανάλυση και, όταν το βρίσκει, αυτό επανατοποθετείται με διαφορετικό τρόπο. Γιατί ο άνθρωπος εξελίσσεται και, μαζί με αυτόν, τα πάθη του μεταλλάσσονται. Ένα ταξίδι γνώσης που ποτέ δεν θα σταματήσει.
*συγγραφέας-σκηνοθέτης-παραστασιολόγος-ψυχαναλυτής. Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε ως εισαγωγή στο βιβλίο του Χρήστου Σάββα, «Η επιστροφή». Μπορείτε να το βρείτε στα βιβλιοπωλεία.
