ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τη βία θα εξετάσουμε, σε αυτή την εργασία, ως παραγωγό του λόγου, για να φτάσουμε στην ανάλυση ποιου λόγου αυτή παράγει και, κατά συνέπεια, τις επιρροές της στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπου, στις συμπεριφορές του και σε ότι αυτές παράγουν. Η βία θα αναλυθεί από την παιδική ηλικία και θα παρακολουθεί την ανθρώπινη συμπεριφορά για όλη του τη ζωή.
Για το σκοπό αυτό θα έχουμε σαν κεντρικό άξονα την περίπτωση μιας γυναίκας, θα αναλύσουμε την ψυχική της κατάσταση, από την παιδική της ηλικία μέχρι σήμερα, και θα βρούμε πως οι βίαιες καταστάσεις που έζησε επηρέασαν τις συμπεριφορές της, την εκφορά του λόγου της, τις δημιουργίες της, στον καλλιτεχνικό τομέα, τη δραστηριότητά της, η οποία θα αναλυθεί ως μορφή και ως περιεχόμενο, για να βρούμε αν μπόρεσε να βρει κάποια ανακούφιση στο τραύμα της, μέσα από την ενασχόλησή της με τον καλλιτεχνικό τομέα. Για ευνόητους λόγους δε θα αποκαλύψουμε το όνομά της, θα αναφέρουμε ένα άλλο, ούτε θα δώσουμε τις ακριβείς συντεταγμένες της ζωής της, απλά θα αναφέρουμε τα βασικά σημεία του βίου της, αυτά που έχουν σχέση με το θέμα που ερευνούμε.
Αυτή η ανάλυση θα είναι ένα δείγμα συμπεριφοράς μιας κλινικής περίπτωσης, η οποία δε θα χρησιμέψει σε τίποτε άλλο παρά ως παράδειγμα του παράγωγου της βίας. Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε αυτές τις συμπεριφορές, τις αιτίες, τα αποτελέσματα, το στίγμα που αφήνουν, θα χρησιμοποιήσουμε τις αναλύσεις θεωρητικών της ψυχανάλυσης, αλλά και άλλα παραδείγματα, κλινικά ή όχι. Το σημείο της αφετηρίας μας είναι φυσικά οι θεωρήσεις του Φρόιντ. Αυτό θα είναι το σημείο εκκίνησης και, προχωρώντας θα φτάσουμε στα σημεία που έχουν αφήσει άλλοι ψυχαναλυτές το θησαυρό των σκέψεών τους, τις αναλύσεις σε κλινικές ή μη περιπτώσεις, άρα ένα μεγάλο πλούτο εμπειριών, από τη μεριά των ψυχαναλυτών, συμπεριφορών, από τη μεριά των ατόμων με παραβατικές συμπεριφορές, που θα μας βοηθήσουν να βρούμε αυτά τα σημεία που αποτελούν, λίγο ή πολύ, το ψυχογράφημα μιας κοινωνίας που δομείται πάνω στη βία.
Θα μείνουμε αρκετά στον Έριχ Φρομ, ο οποίος, από κάποιους, αναφέρεται ότι είναι ο στοχαστής των βίαιων καταστάσεων, από ψυχαναλυτικής ματιάς. Πράγματι ο Φρομ έχει μελετήσει πολύ την ανθρώπινη καταστροφικότητα, σε σχέση με τον πολιτισμό, τις ηθικές αξίες, τις κοινωνικές καταστάσεις, την ανθρώπινη ιστορία, την κοινωνική ανάλυση, φτάνοντας στο πεδίο της κοινωνικής ψυχανάλυσης, όπου μελετά την ανθρώπινη συμπεριφορά, λαμβάνοντας σα δεδομένο τη θεωρία και την πρακτική του συμβολισμού -σε ένα πεδίο που έχει ασχοληθεί αρκετά από όχι μόνο ψυχαναλυτική ματιά-, τη γλώσσα των συμβόλων.
Για να μπορέσουμε να φτάσουμε σε ένα σημείο που θα μιλάμε ουσιαστικά ψυχαναλυτικά, θα πρέπει να φτάσουμε στην ανάλυση των χαρακτήρων. Εκεί θα βρούμε το Βίλχελμ Ράιχ. Στο ογκώδες έργο του θα βρούμε αυτά τα στοιχεία που ζητούμε για την ανάλυση του ανθρώπινου χαρακτήρα, τις νευρωσικές καταστάσεις που επηρεάζουν τον άνθρωπο και διαμορφώνουν τη συμπεριφορά του. Στο έργο του Ράιχ τα παραδείγματα είναι πολλά. Ανάλογα με την περίπτωση βλέπουμε πως μπορούμε να κάνουμε μία στοιχειώδη κατάταξη των χαρακτήρων, κάτι που θα χρησίμευε αποκλειστικά και μόνο για λόγους μελέτης και όχι ως πλήρη και επικεντρωμένη ανάλυση του χαρακτήρα ενός ανθρώπου.
Με τη βοήθεια της εμπεριστατωμένης ανάλυσης χαρακτήρων του Ράιχ μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τις αναλύσεις του Φρομ, να δεχτούμε κάποιες, τουλάχιστον, από τις θεωρήσεις του, να φτάσουμε σε ένα σημείο να καταλάβουμε τι είναι επιτέλους αυτός ο «βίαιος άνθρωπος» ή, για να μιλάμε καλύτερα, η «βίαια συμπεριφορά» του. Σε αυτό το σημείο θα ανατρέξουμε στην ανθρωπολογία, η οποία μας δίνει πολύ μεγάλο όγκο πληροφοριών και καταγραφών για τις ανθρώπινες δραστηριότητες και συμπεριφορές, από διάφορους λαούς, σε διαφορετικές εποχές. Το συγγραφικό έργο του Κλοντ Λέβι-Στρος είναι αυτό που θα μας δώσει πολλές πληροφορίες και θα μας βοηθήσει να δούμε πως αυτές οι συμπεριφορές διαμορφώνουν μία άποψη, ένα μόριο της ιδεολογίας, ένα ιδεολόγημα, όπως ορίζεται στη σημειωτική. Θα βοηθηθούμε από τους μύθους, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, έτσι όπως έχουν καταγραφθεί, και θα προσπαθήσουμε να βρούμε τη σημασία τους, αυτό που προβάλλεται στην ανθρώπινη συμπεριφορά.
Αυτή η ενασχόλησή μας, από τις αναλύσεις του Φρομ και την ανθρωπολογία, για να βρει ένα στόχο θα πρέπει να δεχτεί τουλάχιστον κάποιες θεωρήσεις του Καρλ Γιουνγκ, στις μελέτες του που έχουν να κάνουν με τα σύμβολα, τη μεταμόρφωση του ανθρώπου, τα αρχέτυπα και την ψυχολογία του ασυνειδήτου. Όσες διαφωνίες μπορούμε να έχουμε με αυτόν τον ψυχαναλυτή θα πρέπει να παραμεριστούν για να μπορέσουμε να βοηθηθούμε στην ανάλυσή μας, να φτάσουμε σε μία δυαδικότητα όπου η ατομική σφαίρα του ανθρώπου συνδιαλέγεται με την παγκόσμια, υπάρχει μία αμφίδρομη σχέση που τροφοδοτεί και ανατροφοδοτεί τα αξιακά συστήματα, διαμορφώνει έτσι την αντίληψη του ανθρώπου, μέσα από μία διαδικασία που ξεκινά από το ασυνείδητο για να φτάσει στο συνειδητό, σύμφωνα με τη φιλοσοφική θεωρία του Ενρί Μπερξόν.
Σε αυτό το σημείο θα ανατρέξουμε στις θεωρήσεις του Ζακ Λακάν, ειδικά στα σεμινάριά του στην ψυχανάλυση, για να δούμε τις παραβατικές συμπεριφορές, τις νευρωσικές καταστάσεις που παράγονται μεταξύ του Εγώ και του Άλλου. Αυτές οι θεωρήσεις θα μας διευκολύνουν να εμπλουτίσουμε τις θεωρήσεις του Ράιχ, όπου χρειάζεται, για να φτάσουμε στο πυρήνα του κάθε θέματος, όσον αφορά στην εκφορά του λόγου. Έτσι φτάνουμε στο να δούμε το θέμα της βίας συνολικά, πως αυτή παράγει λόγο και ποιο λόγο μπορεί να παράξει.
Αυτή θα είναι η μεθοδολογία μας. Μέσα σε αυτές τις γραμμές θα βρούμε στοιχεία από το χαρακτήρα του ανθρώπου. Είναι αυτονόητο ότι δε θέλουμε και, πολύ περισσότερο, δεν μπορούμε να κάνουμε σε βάθος ψυχανάλυση που θα φτάσει στον πυρήνα της ανθρώπινης ψυχής γιατί, πιστεύουμε, ότι δεν μπορούμε να ομαδοποιήσουμε όλους τους ανθρώπους σε δύο, τρεις ή περισσότερες ομάδες. Όσες φορές γίνεται αυτό, το κάνουμε αποκλειστικά και μόνο για να μελετήσουμε πιο εύκολα μία συμπεριφορά, στην προσπάθειά μας να ορίσουμε το θέμα. Από εκεί και πέρα η κάθε περίπτωση είναι μοναδική. Ο κάθε άνθρωπος έχει τις δικές του προσλαμβάνουσες και για να βρούμε το θέμα που δοκιμάζει τις αντοχές του ψυχικού του κόσμου, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πολλούς παράγοντες που είναι αυστηρά και μοναδικά προσωπικοί του, άρα να μελετήσουμε τη δική του κατάσταση με πολλή προσοχή και οξυδέρκεια.
Εδώ θα δώσουμε κάποια στοιχεία. Αυτά είναι μόνο ενδεικτικά, σε μία μελέτη που βλέπει αυτό το θέμα, με γενική ματιά, είναι ένα παράδειγμα, η ανάλυση της περίπτωσής μας, η οποία θα φτάσει όσο πιο βαθιά μπορούμε, για να μπορέσουμε τελικά να δώσουμε κάποια παραδείγματα για προβληματισμό. Ο αναγνώστης μπορεί να σχηματίσει μία γενική άποψη, να προσέξει κάποια στοιχεία, να αποφύγει κάποια άλλα, αλλά δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να κάνει μία ψυχαναλυτική συνεδρία, να οδηγήσει κάποιον σε ένα δρόμο. Αυτό το πόνημα δεν έχει ως στόχο να εκπαιδεύσει κάποιον ως προς αυτή την κατεύθυνση.
Ας ευχηθούμε να βρούμε κάποια στοιχεία του εαυτού μας, να μπορέσουμε να δούμε ένα μέρος του ψυχισμού μας, να προβληματιστούμε και ας είναι αυτή η ανάγνωση το έναυσμα για μία αναζήτηση που θα μας οδηγήσει, με τη βοήθεια κάποιου ψυχοθεραπευτή, στο δρόμο που φτάνει στον πυρήνα του ψυχικού θέματός μας.
Γιάννης Φραγκούλης
(Ψυχαναλυτής-ερευνητής)
