ΤΑ ΚΟΥΔΟΥΝΙΑ ΞΥΠΝΗΣΑΝ ΚΑΙ ΕΔΙΩΞΑΝ ΤΟ ΚΑΚΟ
Οι κωδωνοφόροι είναι ένα απ’τα πανάρχαια έθιμα των Ελλήνων. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτό το έθιμο αναπτύχθηκε, όπως και άλλα, απ’την ανακάλυψη της γεωργίας και μετά, από τότε που ο άνθρωπος έπαψε να είναι τροφοσυλλέκτης και έγινε καλλιεργητής. Το χάος, γίνεται χωράφι, χώρος μετρημένος, ενώ η αδιάφορη εναλλαγή θερμών και ψυχρών περιόδων γίνεται πέρασμα από τον ένα παραγωγικό κύκλο στον άλλο.
Οι γεωργοκτηνοτροφικές κοινότητες βίωναν τα περάσματα από τον έναν παραγωγικό κύκλο στον άλλο με την εξαιρετική ένταση που τροφοδοτούσε το δίπολο του φόβου και της ελπίδας. Φόβος απέναντι στο απρόβλεπτο και το ευμετάβλητο της κλιματικής συνθήκης που μπορούσε να απειλήσει τη σοδειά, άρα την επιβίωση της κοινότητας.
Η ελπίδα για καλή συγκομιδή και υγιή αναπαραγωγή ανθρώπων και ζώων, αυτά τα κοινά και διάχυτα στις κοινότητές τους ισχυρά αισθήματα ώθησαν τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους να επινοήσουν διαβατήριες τελετές, ιεροπραξίες ευγονικού και ευετηρικού-καλοχρονιάτικου χαρακτήρα, κυρίως μιμητικές παραστάσεις των γεωργικών εργασιών, και να τις πυκνώσουν κατά το κρίσιμο πέρασμα από τον χειμώνα, εποχή εμφανούς νέκρωσης της φύσης, στην άνοιξη, εποχή αρχόμενης αναβλάστησης. Πολλές απ’αυτές τις τελετές αναπαριστούσαν τις κινήσεις των ζώων, σα να τα προκαλούσαν για να πάρουν απ’τη δύναμή τους ή προσπαθούσαν να γονιμοποιήσου τη γη με φαλλικές παραστάσεις.
Με τις τελετές, τα δρώμενα όπως ονομάζονται, επικαλούνταν μυστηριακές, υπέρτερες των φυσικών δυνάμεων δυνάμεις, για να τις εξευμενίσουν, ώστε να ευεργετήσουν την κοινότητα: ευεργεσία σημαίνει ανανέωση της εμπιστοσύνης στη δύναμη της κοινότητας, στον συλλογικό της εαυτό, στην αλληλεγγύη ανάμεσα στα μέλη της.
Η περιοχή μας, εδώ στη Θεσσαλονίκη, πάνω στον διάδρομο Θερμαϊκός-Αξιός-Μοράβας-κοιλάδα της Ουγγαρίας που διέτρεξε ο πολιτισμός των καλλιεργητών μεταδίδοντας, γύρω στην 7η χιλιετία π.Χ., τη γεωργία από το Αιγαίο στις ολιγομελείς κοινωνίες των κυνηγών της Μεσευρώπης, υπήρξε κεντροβαρική στην ανάπτυξη του νέου γεωργοκτηνοτροφικού πολιτισμού και των ιεροπραξιών του. Άλλοι τρεις διάδρομοι, δυτικά της ελληνικής χερσονήσου, διαπερνούν το ορεινό εμπόδιο των Άλπεων επιτρέποντας τη μετάδοση της γεωργίας έως την 5η χιλιετία π.Χ., από τη βόρεια ακτογραμμή της Μεσογείου στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη: το πέρασμα του Μπρέννερο στη Βόρεια Ιταλία, ο Ροδανός ποταμός πλάι στη Μασσαλία, η περιοχή Καρκασσόν δίπλα στα Πυρηναία.
Ο προνεωτερικός άνθρωπος επινόησε τα εκκωφαντικά, στην κλίμακα της κοινότητάς του, κουδούνια για να εξορκίσει το κακό, τα κατάφερε καλά, κάτι που φαίνεται απ’τα τεραστίων διαστάσεων κουδούνια που θέλουν να φοβίσουν τον εχθρό-χειμώνα, αλλά και τα ζώα που απειλούν τις σοδειές τους. Αν και έχουν περάσει εκατοντάδες χρόνια από τότε, αυτό το έθιμο δεν έχει χάσει κατά το ελάχιστο τη δύναμή του. Αντίθετα έχει δεχτεί στοιχεία, αντιδάνεια απ’τη χριστιανική τελετουργία.
Γίνεται ακριβώς μετά τη νίκη του πρώτου εχθρού, των καλικαντζάρων, και είναι το δωδεκαήμερο που έχει τη δική του πολύ μεγάλη σημασία. Μετά από ένα ευχάριστο ξέσπασμα της άνοιξης, μέσα στην καρδιά του χειμώνα, τις Αλκυονίδες μέρες, μετά από δώδεκα ημέρες αισθάνεται ο άνθρωπος την ανάγκη να βγει στην αντεπίθεση και να διώξει απ’το θυμικό του την απειλή του χειμώνα. Η εορτή του θεού Ήλιου ή του Χριστού, την ημέρα που ανασταίνεται ο ήλιος, στις 25 Δεκεμβρίου, η νίκη των καλικάντζαρων, μετά από δώδεκα ημέρες –κάτι που ισοδυναμεί με τους δώδεκα μήνες, με ένα ημερολογιακό χρόνος, άρα μία ευχή για την ευτυχία όλης της υπόλοιπης ζωής- τότε εμφανίζονται αυτά τα έθιμα στις γεωργικές και κτηνοτροφικές περιοχές. Εδώ θα προστεθεί και ο άγιος Γεώργιος, αυτός που εμπλέκεται με τα αρχέγονα μυθικά στοιχεία, το δράκο, οποίος απειλεί τη νύφη-Άνοιξη.
Στη Θεσσαλονίκη ήταν η δεύτερη φορά που «εισέβαλλαν» οι κωδωνοφόροι. Με πρωτοβουλία του Φωτογραφικού Κέντρου Θεσσαλονίκης, με καλλιτεχνικό διευθυντή το Βασίλη Καρκατσέλη, την πρώτη φορά το έθιμο φωτογραφήθηκε και έγινε τουλάχιστον μία έκθεση. Το 2015, την επόμενη χρονιά, ήρθαν πάλι οι κωδωνοφόροι απ’τη Θεσσαλία, το νομό Θεσσαλονίκης, τη Δράμα και αναστάτωσαν την πόλη. Απ’το Λευκό Πύργο στην πλατεία Αριστοτέλους, στάση για χορό και τραγούδια, και μετά ένα γύρο στην πόλη έδωσαν το σύνθημα: Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει καλοκαίρι θα μυρίσει.
Μπορείτε να πάρετε μία γεύση απ’το βίντεο που ετοιμάσαμε και από τις φωτογραφίες που τραβήξαμε, να μπείτε στον κόπο να έρθετε την επόμενη χρονιά με τις οικογένειές σας, να ζήσετε, έστω και λίγο μακριά απ’τον ανθρωποφάγο, σύγχρονο πολιτισμό και να επιστέψετε για λίγο στις ρίζες σας.
Γιάννης Φραγκούλης
