ΠΟΛΙΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΑΡΧΕΤΥΠΙΚΟΥ ΠΑΤΕΡΑ
Ο άλλος Πατέρας: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης
Έχουμε αναφερθεί στον αρχετυπικό Πατέρα, την θέση του και τα επακόλουθά της στην δυτική, καπιταλιστική και ιμπεριαλιστική κοινωνία. Σε αυτό το σημείωμα θα μιλήσουμε για τον αρχετυπικό Πατέρα, αλλά σε ένα άλλο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο, αυτό της αριστερής διανόησης. Το ερώτημα που τίθεται είναι οι διαφορές και οι ομοιότητες στα δύο κυρίαρχα συστήματα, στο ιμπεριαλιστικό και στο κομμουνιστικό, όσον αφορά στην θέση που θα την ορίζαμε ως άλλος Πατέρας. Η αφορμή για να γραφτεί αυτό το άρθρο είναι η ταινία του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου, «Ο κόκκινος δάσκαλος» που αναφέρεται στον Νίκο Πλουμπίδη.
Ο άλλος Πατέρας: Μια διαφορετική θέση
Ο αρχετυπικός Πατέρας στο ιμπεριαλιστικό σύστημα αντλεί την δύναμή του από την θέση του ιδίως στις μονοθεϊστικές θρησκείες. Ο άλλος Πατέρας του χριστιανισμού είναι κάπως διαφορετικός από αυτόν του ιουδαϊσμού. Εκεί ο Πατέρας είναι σχετικά πίσω από την θέση της αρχετυπικής Μητέρας παρόλα αυτά κανονίζει το τι θα γίνει στην κοινωνία. Η Μητέρα έχει χάσει την ηγεμονική θέση της από τα αρχαιοελληνικά χρόνια, όπως μας μαρτυρούν οι μύθοι της Κλυταιμνήστρας, της Φαίδρας και της Ηλέκτρας, κυρίως. Παράλληλα η εξουσία του άλλου Πατέρα εδραιώνεται και εδραιώνει την βία της στον μύθο του Ορέστη. Πλέον έχει ανοίξει ένας άλλος δρόμος για την διακυβέρνηση της κοινωνίας.
Ο αρχετυπικός Πατέρας δεν κανονίζει μόνο την ζωή στην κοινωνία, δεν νομοθετεί μόνο, πολύ περισσότερο επιβάλλει με την βία αυτό που θα πρέπει να γίνει. Ο Ορέστης σκοτώνει, παίρνει εκδίκηση και το αμάρτημα της πατροκτονίας ξεχνιέται από το «βάπτισμά» του στην δημοκρατική «κολυμβήθρα» της Αθήνας. Τώρα πλέον μπορεί να επιστρέψει στο Άργος ως νέος μονάρχης, χωρίς να τον κυνηγούν πλέον οι Ερινύες στον πατροκτονικό τόπο. Μόλις έχει ανοίξει ο χώρος που ο αρχετυπικός Πατέρας γίνεται ένας άλλος Πατέρας, εκδικητικός και βίαιος. Η βία του Ορέστη είναι αυτή του κράτους, όπως θα την δούμε σε όλο τον ρου της Ιστορίας, στην φεουδαρχία, στον καπιταλισμό και, τελικά, στον κομμουνισμό.
Ο άλλος Πατέρας: Τα μετά του μαρξισμού
Ας δούμε όμως τι γίνεται στην άλλη πλευρά αυτού του δρόμου. Από την μία μεριά η εκμετάλλευση του ανθρώπου, βίαιη, σε διαφορετικές βαθμίδες, με σκοπό την παραγωγή της υπεραξίας για λογαριασμό του κεφαλαιοκράτη, περισσότερο ή λιγότερο, στα διάφορα τοπία του καπιταλισμού ή του ιμπεριαλισμού. Η μαρξιστική θεωρία θέλει να ανατρέψει αυτή την εκμετάλλευση, να δημιουργήσει μια κοινωνία που θα σέβεται όλο και περισσότερο τον άνθρωπο, που οι ανάγκες όλων θα εξυπηρετούνται σύμφωνα με αυτά που έχουν ανάγκη. Με άλλα λόγια μια αταξική κοινωνία. Ο άλλος Πατέρας θα αποκτήσει μια διαφορετική μορφή.
Ο λενινισμός δίνει μια άλλη μορφή σε αυτή την ανάλυση. Βασίζεται πολύ στον μαρξισμό, αλλάζει κάποια σημεία της θεωρίας του, φτιάχνει μια δική του. Αυτό είναι αποδεκτό αφού ο μαρξισμός, σύμφωνα με τον ίδιο τον Κάρολο Μαρξ, δεν είναι παρά ένα εργαλείο για την ανάλυση της κοινωνίας, για να φτιαχτούν νέα εργαλεία ανάλυσης και σύνθεσης του προτεινόμενου μοντέλου διακυβέρνησης της κοινωνίας. Ποια είναι, όμως, η θέση, πλέον, του αρχετυπικού Πατέρα; Έχουμε τελειώσει με την βία που αυτός κουβαλά;
Ο άλλος Πατέρας: Η σταλινική περίοδος και μετά
Ο Πατέρας γίνεται ένας άλλος Πατέρας, πλησιάζει τον παλιό αρχετυπικό που πλέον ορίζει με ακρίβεια το τι θα γίνει στην κοινωνία. Η απειλή του φασισμού νομιμοποιεί αυτόν τον ολοκληρωτισμό, αφού, πλέον, κινδυνεύει η εδαφική ακεραιότητα της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτή είναι μια ιστορική αλήθεια. Υπάρχει όμως μια άλλη πλευρά αυτού του νομίσματος. Στοιχεία αυτού του ολοκληρωτισμού είχαμε δει τουλάχιστον 20 χρόνια νωρίτερα, όχι μόνο στην Σοβιετική Ένωση, αλλά και σε άλλες χώρες. Θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε αυτή την λογική στην αποδοχή της μοναδικότητας της σωστής και, άρα, αποδεκτής, λύσης.
«Ήδη από τη στιγμή του θανάτου του Μαρξ, έγινε φανερό ότι η μαρξική θεωρία και ανάλυση δεν επιδέχονται μόνο μια ερμηνεία και δεν εξελίσσονται σε μία μόνο θεωρητική κατεύθυνση. Αντίθετα, η ύπαρξη του μαρξισμού είναι πάντοτε συνυφασμένη με τον σχηματισμό διαφορετικών μαρξιστικών ρευμάτων ή σχολών που κατά κανόνα συγκρούονται στη βάση αντιθετικών και αντιτιθέμενων μεταξύ τους αρχών, θέσεων και πορισμάτων.» (Γιάννης Μηλιός, «Ο «σοβιετικός μαρξισμός» και οι Έλληνες στοχαστές», εκδ. «Η Εφημερίδα των Συντακτών», Αθήνα 2017, σ. 18, και «Ο μαρξισμός ως σύγκρουση τάσεων», εκδ. Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 1996, η πρωτότυπη έκδοση του βιβλίου.)
Ο άλλος Πατέρας: Οι διαμάχες
Σύμφωνα με τον Γιάννη Μηλιό, οι σημαντικότερες θεωρητικές διαμάχες παγκοσμίως διαμορφώνονται κάπως έτσι: Η διαμάχη σχετικά με το ζήτημα της ανάπτυξης του καπιταλισμού και την σοσιαλιστική στρατηγική ανάμεσα στους Ρώσους ναροντικούς υπό τον Ντάνιελσον. Η θεωρητική διαμάχη στο εσωτερικό της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας (δεν θα πρέπει να ταυτίζεται με την σοσιαλδημοκρατία όπως υπήρξε πολλά χρόνια αργότερα), με επίκεντρο το ζήτημα της σοσιαλιστικής επανάστασης ανάμεσα στους «ρεβιζιονιστές» και τους «ορθόδοξους μαρξιστές». Η μακροχρόνια θεωρητική διαμάχη στους κόλπους των «ορθόδοξων» κυρίως μαρξιστών της Δύσης πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η οποία συνεχίστηκε και μετά την διάσπαση του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος, καθ΄όλη τη διάρκεια του μεσοπολέμου. Τη διαμάχη ανάμεσα στους θεωρητικούς της Δεύτερης και της Τρίτης Διεθνούς, μετά την διάσπαση του σοσιαλιστικού κινήματος στα χρόνια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Την πληθώρα διαμαχών και θεωρητικών συζητήσεων στο εσωτερικό της ρώσικης σοσιαλδημοκρατίας, αρχικά, και του μπολσεβίκικου κόμματος στην συνέχεια, πριν και κατά την περίοδο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Την διαμάχη από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930, ανάμεσα στην σταλινική ηγεσία του ΚΚΣΕ και της Κομμουνιστικής Διεθνούς, από την μια, και τις αντιπολιτευόμενες μαρξιστικές ομάδες και διανοούμενους, από την άλλη. (ο.π. σ.σ. 18-24)
Θα «πρέπει να αντιληφθούμε ότι ο μαρξισμός δεν αποτελεί, τελικά, μόνο μία (ή έστω περισσότερες) θεωρία (θεωρίες). Αποτελεί ιστορικά και μια μαζική ιδεολογία μερίδων του εργατικού κινήματος και των λαϊκών τάξεων. Πρέπει επομένως να εξετάσουμε τη διπλή φύση του μαρξισμού: από τη μια θεωρητικό σύστημα, από την άλλη ιδεολογία μαζών» (ο.π. σ. 24).
Ο άλλος Πατέρας: Στην Ελλάδα
Μπορούμε να δούμε τους πέντε από τους σημαντικότερους Έλληνες μαρξιστές: Γιάννης Κορδάτος, Παντελής Πουλιόπουλος, Σεραφείμ Μάξιμος, Παναγής Λεκατσάς, Νίκος Πουλαντζάς (ο.π. σ.σ. 45-141).
Καταλήγει ο Γιάννης Μηλιός: «Η αδιάκοπη «εσωτερική διαμάχη» στο πλαίσιο του μαρξισμού είναι τόσο επίμονη και ισχυρή που διασχίζει συχνά το έργο ενός και του αυτού μαρξιστή θεωρητικού (Κορδάτος, Μάξιμος, Πουλαντζάς…), αναπαράγει στο εσωτερικό του αντιφάσεις, μεταστροφές συσσωματώσεις λογικά ασύμβατων θεωρητικών θέσεων. Σε τελευταία ανάλυση, δεν αποτελεί παρά μία έκφανση της σύγκρουσης του μαρξισμού με την κυρίαρχη ιδεολογία, μια που η τελευταία διαρκώς αναπαράγεται, υπό μετασχηματισμένες μορφές, στο εσωτερικό του μαρξισμού.
Σε όλες τις περιπτώσεις που εξετάσαμε, ανάδυση τέτοιων θεωρητικών αντιφάσεων και μεταστροφών είναι στενά συνυφασμένη με την εξέλιξη των πολιτικών και ιδεολογικών συσχετισμών δύναμης τόσο στο επίπεδο της κοινωνίας όσο και στο εσωτερικό της Αριστεράς. Πιο συγκεκριμένα, η έκβαση των θεωρητικών διαμαχών μοιάζει να επηρεάζεται καταλυτικά από την θέση ισχύος που καταλαμβάνει κάθε μαρξιστικό ρεύμα στην κοινωνία και την Αριστερά, πλέον όχι ως θεωρητική ανάλυση αλλά ως ιδεολογία μαζών» (ο.π. σ. 145).
Ο άλλος Πατέρας: Η κοινωνική επανάσταση
Ποιος είναι ο πραγματικός ρόλος της κοινωνικής επανάστασης; Ο Κώστας Φιλίνης στο «Θεωρία των παιγνίων και πολιτική στρατηγική» (εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 2008) αναφέρει ότι «οι κοινωνικές επαναστάσεις της εποχής μας είναι κυρίως σοσιαλιστικές επαναστάσεις που διαφέρουν ποιοτικά από κάθε προηγούμενη επαναστατική αλλαγή στην κοινωνία. (…) Η σοσιαλιστική επανάσταση αποσκοπεί στο πέρασμα της εξουσίας στα χέρια της εργατικής τάξης, που βρίσκεται στην πρωτοπορία όλου του εργαζόμενου λαού, δηλαδή στα χέρια μιας συντριπτικής πλειοψηφίας. (…) Ιστορικός ρόλος αυτής της εξουσίας είναι να καταργήσει όλα τα προνόμια, βάζοντας τέρμα σε κάθε είδους ταξικούς ανταγωνισμούς. (…) Τα συμβούλια των εργαζομένων ή εργατικά συμβούλια, που ονομάζονται σοβιέτ στην Σοβιετική Ένωση και Λαϊκά Συμβούλια σε άλλες σοσιαλιστικές χώρες, δεν κατορθώθηκε ποτέ να παίξουν ουσιαστικό ρόλο εξουσίας, αλλά έχουν συχνά έναν περισσότερο ή λιγότερο τυπικό χαρακτήρα, ενώ την πραγματική εξουσία την ασκεί άμεσα το πολιτικό κόμμα της εργατικής τάξης.» (σ.σ. 125-126)
Θίγεται με σαφή τρόπο το πρόβλημα της γραφειοκρατίας που δεν είναι άλλο από την επιβολή της άποψης μιας μερίδας των μελών του κόμματος, της νομενκλατούρας του, όπως έχουμε δει, στην πράξη, στην πρώην Σοβιετική Ένωση. Στο παράρτημα του ίδιου βιβλίου («Ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα, 1946-1949) αναφέρεται, βάσει μαθηματικών υπολογισμών, η λάθος στρατηγική του ΚΚΕ που οδήγησε στην ήττα του από τα κυβερνητικά και αγγλικά στρατεύματα.
Ο άλλος Πατέρας: Οι επικεφαλείς
Βλέπουμε με όλα αυτά ότι καταλήγουμε στην εξουσία μιας ομάδας ανθρώπων που διοικούν το κόμμα. Οι υπόλοιποι θα πρέπει απλώς να υπακούσουν. Αυτή είναι η γραμμή και αυτό πρέπει να γίνει. Η στρατηγική είναι αυτή και δεν μπορεί να είναι λάθος αφού το ίδιο το κόμμα την έχει εκπονήσει.
Βέβαια, χρόνια αργότερα, έρχεται το ΚΚΕ, σε συνόδους της Κ.Ε. ή σε συνέδρια, να αναγνωρίζει τα λάθη του. Αυτή είναι μια διαδικασία που έχει γίνει συνέχεια. Αθωώνει αγωνιστές που συκοφαντήθηκαν και αφέθηκαν χωρίς προστασία (π.χ. ο Νίκος Πλουμπίδης) ή που κυνηγήθηκαν και δολοφονήθηκαν από μέλη του ίδιου του κόμματος (βλέπε ενέργειες Ιωαννίδη). Δυστυχώς αυτή η καταστροφική διαδικασία έχει γίνει πολλές φορές και συνεχίζεται να γίνεται, όχι όμως με την ίδια ένταση. Έχουμε να κάνουμε μια διαπίστωση.
Αυτή η ομάδα υπακούει σε μια λογική του ηγέτη του κόμματος που έχει το αλάθητο, τουλάχιστον προς στιγμή. Αργότερα, θα έρθει η ώρα του να κατηγορηθεί ως πράκτορας ή να εκτοπιστεί. Δεν είναι προφανές ότι αυτός ή, καλύτερα, η ηγετική ομάδα παίζει τον ρόλο που θα παίξει σε ένα καπιταλιστικό σύστημα ο ηγέτης που έχει όλα τα χαρακτηριστικά του αρχετυπικού Πατέρα; Τελικά που, σε όλα αυτά, βρίσκεται το εργατικό κίνημα; Ακόμη, μετά από απανωτά λάθη στρατηγικής γιατί δεν χρησιμοποιείται η μαρξιστική ανάλυση ως εργαλείο για να βρεθεί η συμφερότερη θέση για το εργατικό κίνημα; Ερωτήματα που έχουν μόνο μια απάντηση: το θέμα είναι να υπάρξει μια ηγεσία που θα αναλάβει να καταστρώσει μια στρατηγική και όχι αυτή την στρατηγική που θα λάβει υπόψη της τις πρωτεύουσες και δευτερεύουσες αντιθέσεις, όπως ορίζει ο διαλεκτικός υλισμός, για να ανακαλύψει ποια θα είναι η διαδικασία της εναλλαγής των αντιθέσεων, έτσι ώστε το ίδιο το κόμμα να είναι πρωτοπόρος σε αυτή την αλλαγή.
Ο άλλος Πατέρας: Κάτι σαν συμπέρασμα
Ο συγκεντρωτισμός που δέχεται το ΚΚΕ είναι η πιο καλή λύση. Υπάρχει όμως ένα προαπαιτούμενο. Θα πρέπει να υπάρχει μια πολύπλοκη διαδικασία που θα προετοιμάσει τη ρήξη, να μην αφήσει περιθώρια ήττας.
Ο Λένιν είχε εφαρμόσει την ίδια μαρξιστική στρατηγική. Όμως ήξερε πολύ καλά την χωροθέτηση των αντιθέσεων στο κοινωνικό πεδίο, όπως και τις αναμενόμενες αλλαγές. Ήταν εύκολο να κάνει την στρατηγική του, να συγκεντρώσει τις δυνάμεις του, να εξασκήσει την συγκεντρωτική του εξουσία και να κάνει την επίθεση.
Στην Ελλάδα είδαμε στην πράξη ότι ο ταξικός συγκεντρωτισμός δεν είχε βάθος ανάλυσης, αλλά διάφορες δοξασίες που δεν είχαν κάποια στιβαρή στρατηγική όπου θα βασίζονταν. Έμεινε μόνο ένας ανεδαφικός συγκεντρωτισμός, σταλινικού τύπου, που δεν μπορεί να λειτουργήσει σε περιπτώσεις όταν δεν υπάρχει όξυνση των αντιθέσεων, σε τέτοιο βαθμό που η εναλλαγή να έχει τον χαρακτήρα της κατεπείγουσας επαναστατικής διαδικασίας, όπως η εξουσία του Στάλιν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η απόρριψη του αρχετυπικού Πατέρα από ένα κομμουνιστικό ή σοσιαλιστικό κόμμα προϋποθέτει την επαναφορά της αρχετυπικής Μητέρας, προσαρμοσμένη στις τρέχουσες κοινωνικές δομές. Πως θα φύγουμε από την βία του Πατέρα και θα επιστρέψουμε στην ειρηνική διαδικασία της Μητέρας; Μα, λειτουργώντας όσο πιο δημοκρατικά γίνεται, διαμορφώνοντας την στρατηγική μας έτσι ώστε το λαϊκό κίνημα να αισθανθεί ότι αυτή η στρατηγική είναι η βέλτιστη για αυτό. Αυτό όμως προϋποθέτει ότι η ηγεσία του κινήματος μπορεί να είναι προσωρινή, μέχρι να υπάρξει κάποια άλλη πιο ικανή, σύμφωνα με την ανάλυση του διαλεκτικού υλισμού. Με άλλα λόγια μιλάμε για την ουσιαστική άρνηση της συγκεντρωτικής εξουσίας ως θέσφατο, αλλά ως μια αναγκαία συνθήκη σε μια δεδομένη κοινωνική υπερδομή. Πηγαίνουμε στην άρνηση της εξουσίας, ως θέσφατο, άρα σε μια αναρχική δομή της κοινωνίας που φαίνεται ότι είναι ουτοπική αλλά δεν είναι.
Διαβάστε τα άρθρα που αναλύουν την πολιτική κατάσταση
