Ο ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΩΝ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝ

ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΝΘΡΩΠΩΝ ΣΤΗ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ

Οι αρχάνθρωποι της Χαλκιδικής είναι γνωστοί από τις ανασκαφικές έρευνες και μελέτες της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος που διεξάγει τα τελευταία 20 χρόνια στο περίφημο σπήλαιο Πετραλώνων. Οι ανασκαφές αυτές έδωσαν πολλά στοιχεία που να μπορούμε σήμερα, μέχρι ένα βαθμό, να αναπαραστήσουμε τις συνθήκες ζωής των πολύ μακρινών προγόνων των πρώτων κατοίκων της Χαλκιδικής.

Κύρια απασχόληση των αρχανθρώπων ήταν το κυνήγι στη γύρω περιοχή και η κατασκευή λίθινων και οστέινων εργαλείων, που αποτελούσαν το βασικό τεχνολογικό εξοπλισμό και μαζί με τη φωτιά, τα κύρια μέσα επιβίωσης. Απ’άκρη σ’άκρη της Χαλκιδικής βρέθηκαν λίθινα εργαλεία του «Πετραλώνειου Πολιτισμού» (Α. Ν. Πουλιανός, 1977) που μαρτυρούν για την εξέλιξη και εξάπλωση των αρχανθρώπων. Τα απομεινάρια της ζωής τους -από μικρά έως μεγάλα ζώα της σαβάννας- π.χ. λαγοί, αγριοτράγοι, ελάφια, ρινόκεροι, χελώνες, ελέφαντες, ηλικίας ενός εκατομμυρίου και πλέον ετών, έχουν βρεθεί στις ανασκαφές των ιζημάτων του σπηλαίου Πετραλώνων.

Λίθινα εργαλεία στο σπήλαιο Πετραλώνων.

Από τα δέρματα πολλών ζώων, που κατεργάζονταν οι αρχάνθρωποι, έφτιαχναν προβιές για να τις ρίχνουν επάνω τους για ζεστασιά όταν οι παγετώνες της Κεντρικής Ευρώπης επηρέαζαν το κλίμα της Χαλκιδικής για πολλές δεκάδες χιλιάδες χρόνια.

Η έρευνα σήμερα έξω από το σπήλαιο Πετραλώνων στρέφεται στη γύρω περιοχή σε ανοιχτούς χώρους, αλλά και σε άλλα σπήλαια, όπως στο σπήλαιο Δρακότρυπα Πολυγύρου, για να γνωρίσουμε περισσότερα για τους αρχάνθρωπους και τους προγόνους τους.

Εργαλεία όχι μόνο της ίδιας εποχής του σπηλαίου Πετραλώνων, αλλά και αρχαιότερης, συναντάμε σ’όλη τη Χαλκιδική, γεγονός που δείχνει πόσο πυκνοκατοικημένη ήταν η χερσόνησος. Φυσικά δεν ήταν μόνο το σπήλαιο Πετραλώνων που χρησιμοποιήθηκε σαν καταφύγιο των αρχανθρώπων, αλλά και πολλά άλλα όπως δείχνουν οι έρευνές μας σ’αυτή την κατεύθυνση.

Πριν μπουν στη σπηλιά οι αρχάνθρωποι ζούσαν σε ανοιχτούς χώρους. Τρέφονταν πάλι από κυνήγι, αλλά κι από ρίζες, καρπούς και άλλα παρόμοια, μια και το κλίμα ήταν ακόμα εκείνο της ζεστής σαβάννας. Στον ίδιο χώρο κατασκεύαζαν τα εργαλεία τους και εγκατέλειπαν πολλά απ’αυτά, που τα βρίσκουμε σήμερα, όταν μεταφέρονταν σε άλλη περιοχή επειδή λιγόστευαν τα αποθέματα τροφής του κυνηγετικού χώρου τους. Οπωσδήποτε θάπρεπε να βρίσκονταν κοντά σε πηγή πόσιμου νερού, αλλά και σε πρώτη ύλη για την κατασκευή των εργαλείων τους, κάτι που η Χαλκιδική διαθέτει σε αφθονία ακόμη και σήμερα.

Οστεϊκά εργαλεία που βρέθηκαν στο σπήλαιο.

Για ν’αντιμετωπίζονται μ’επιτυχία οι εξωτερικοί κίνδυνοι και οι ανάγκες της διατροφής τους, πρέπει να συμπεράνουμε, η ζωή τους ήταν αρκετά οργανωμένη κοινωνικά. Δεν είμαστε βέβαιοι ότι σ’αυτή την περίοδο ήξεραν να χρησιμοποιούν τη φωτιά, όπως κατά το διάστημα της ζωής τους μέσα στη σπηλιά, μια και οι στάχτες κι ό,τι καμμένο βρέθηκε σ’ανοιχτό χώρο και μπορεί να προέρχεται από φυσικά αίτια. Αργότερα, και πιο συγκεκριμένα πριν ένα εκατομμύριο χρόνια περίπου, τα βουνά στην Κεντρική Ευρώπη, αλλά συχνά και οι πεδιάδες, μαζεύουν τεράστιες ποσότητες πάγου, το κλίμα αλλάζει δραστικά και επηρεάζει την Περιπαγετώδη ζώνη στην οποία βρίσκεται και η Χαλκιδική.

Η πιο παγερή περίοδος της Χαλκιδικής είναι αυτή που ο Άρης Ν. Πουλιανός (1977) ονόμασε «Κρήνεια» περίοδο και που φαίνεται να επηρέασε περισσότερο τον τρόπο διαβίωσης των αρχανθρώπων, απ’ότι δείχνει η δραστηριότητά τους που είναι και πιο πυκνή στα στρώματα αυτής της περιόδου.

Συνολικά τα στρώματα της γης που αποκαλύψαμε μέσα στο σπήλαιο Πετραλώνων είναι 27. Η Κρύνεια ψυχρή περίοδος διαρκεί από το 11^ο μέχρι το 17^ο, έχει δύο ενδιάμεσες πιο ζεστές περιόδους, αυτές που αντιπροσωπεύονται με το 12^ο και 15^ο στρώμα. Στις ζεστές αυτές περιόδους οι αρχάνθρωποι βγαίναν έξω και απλώνονταν ξανά σ’όλη τη Χαλκιδική, αλλά όπως φαίνεται όλο και κάποια ομάδα παρέμενε στο φυσικό καταφύγιο του σπηλαίου.

Σαγόνια αρκούδας, το ζώο που βρέθηκε να συχνάζει πιο πολύ στο σπήλαιο.

Παρ’όλες τις κλιματικές διακυμάνσεις, η χλωρίδα και η πανίδα της Χαλκιδικής δεν εκλείπει. Ιδίως η πανίδα, που όπως ήταν εγκλωβισμένη από τα βουνά της περιοχής, διατηρείται και στις πιο ψυχρές εποχές. Τα ευρήματα -απολιθωμένα κόκκαλα ρινοκέρων, ελεφάντων, ελαφοειδών, λιονταριών, υαίνων κ.ά.- μέχρι και το πιο πρόσφατο στρώμα, το 1^ο, δείχνουν αυτή την κατάσταση. Πάντα με βάση τα ευρήματα, είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ότι ένα μεγάλο μέρος της βλάστησης ήταν το ίδιο με τα θαμνώδη πουρνάρια, όπως μπορεί κανείς να δει στο Ανθρωπολογικό Μουσείο Πετραλώνων, όπου εκτίθενται φύλλα πουρναριού απολιθωμένα ή σπόροι ή απολιθωμένα βαλανίδια.

Εκείνο λοιπόν που αναγκάζει τους αρχανθρώπους να καταφεύγουν και να εξερευνούν τα επικίνδυνα εσωτερικά των σπηλαίων και να κατοικούν σ’αυτά είναι ο ψυχρός καιρός. Το κρύο τους αναγκάζει να τα βάλουν ακόμη και με άγρια σπηλαιόβια θηρία, όπως ήταν οι αρκούδες, τα λιοντάρια και οι ύαινες και με όπλα τη φωτιά και τα λίθινα και οστέινα εργαλεία να τα εκτοπίζουν από τη σπηλιά. Οι στάχτες και τα καμμένα κόκκαλα που βρήκαμε στα διάφορα στρώματα αποδεικνύουν τη γνώση της χρήσης της φωτιάς και που αποτελούν τα αρχαιότερα μέχρι σήμερα ίχνη φωτιάς που βρέθηκαν στη γη.

Η φωτιά, πέρα από τη χρησιμότητά της, προσέφερε μέσα στην ασφάλεια των τοιχωμάτων του σπηλαίου ένα νέο τρόπο κοινωνικής ζωής και επαφής μεταξύ των αρχανθρώπων. Τα παιδιά πλέον μεγάλωναν με πιο μεγάλη ασφάλεια απ’ότι έξω από τη σπηλιά και υποθέτουμε ότι μόνο τα πιο τολμηρά ακολουθούσαν τους κυνηγούς. Ως ότου μεγαλώσουν είχαν περισσότερες ευκαιρίες από πριν να μάθουν να κατασκευάζουν παλαιολιθικά εργαλεία, να ανάβουν και να συντηρούν τη φωτιά, να μαγειρεύουν και, προφανώς, να αναπτύσσουν ένα τρόπο ομιλίας. Ορισμένα οστά ζώων είχαν λειανθεί και λαξευθεί χωρίς μια προφανή ή γνωστή σκοπιμότητα και ίσως αποτελούν δείγματα παιχνιδιού πάνω σε κόκκαλα που οι μεγαλύτεροι δεν θα χρησιμοποιούσαν.

Οπλή αλόγου.

Οι γυναίκες υποθέτουμε εξακολουθούν να κυνηγούν με τους άντρες, όπως παληά, εκτός από τις προχωρημένες στην εγκυμοσύνη και τις πρόσφατες μητέρες που μάλλον παρέμεναν μέσα και κοντά στην σπηλιά. Έτσι μειωνόταν το ποσοστό παιδικής θνησιμότητας, βασικός παράγοντας για την επιβίωση ενός είδους. Οι ενήλικες, πέρα από το κυνήγι και τη μεταφορά τροφίμων στο σπήλαιο, μετέφεραν από μεγάλη απόσταση λίθους, που αργότερα, στο φως της μέρας, στην είσοδο της σπηλιάς «έκοβαν» σε εργαλεία. Η τεχνική επεξεργασία των εργαλείων τελειοποιείται από τους αρχανθρώπους, κατασκευάζονται εργαλεία όλο και πιο κοφτερά, πιο ανθεκτικά, πιο λαξευμένα.

Πέρα από τα αρχαιότερα εργαλεία που βρήκαμε στη Χαλκιδική, βρήκαμε και νεότερα σε ηλικία από αυτά του σπηλαίου Πετραλώνων και που μπορούν να καλύψουν σε φάσμα όλες τις περιόδους εργαλειοτεχνίας μέχρι και τη νεότερη νεολιθική, και που εκθέτουμε στο Ανθρωπολογικό Μουσείο Πετραλώνων. Η διατροφή τους μπορεί να θεωρηθεί ότι ήταν πλούσια σε πρωτεΐνες, ιδίως ζωικές, από τα τόσα είδη ζώων που κυνηγούσαν. Τέτοια ζώα ήταν τα μεγάλα φυτοφάγα, όπως διάφορα ελαφοειδή, άλογα, βοειδή, σπάνιοι ρινόκεροι κ.λπ. Επίσης μικρά ζώα, όπως πουλιά σαν τις πέρδικες, αγριόκοτες, λαγοί, χελώνες κ.ά., που τα βρήκαμε στην ανασκαφή σαν απορρίματα τροφής.

Δεν βρήκαμε καθόλου καμμένα ή τεμαχισμένα ανθρώπινα οστά, γι’αυτό μπορούμε να απορρίψουμε κάθε μορφή ανθρωποφαγίας. Η τροφή ήταν αρκετή, αλλά και ίσως να υπήρχε κάποιο είδος σεβασμού στους ομοειδής τους.

Οδοντοστοιχία ελαφοειδούς, υπόλειμμα τροφής.

Από τις ανασκαφές του σπηλαίου γνωρίζουμε ότι στο «Μαυσωλείο» όπου βρέθηκε ο σκελετός του αρχανθρώπου και στο «Σφαγείο», γινόταν κυρίως η επεξεργασία οστέινων εργαλείων. Στους υπόλοιπους χώρους παράλληλα κατασκευάζονταν λίθινα, στην πλειοψηφία τους βωξιτικά και χαλαζιακά εργαλεία. Το στοιχείο αυτό ίσως αποτελεί μια πρώιμη μορφή καταμερισμού εργασίας, με τις γνωστές της συνέπειες για την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού.

Το πρωτόγονο νοικοκυριό τω αρχανθρώπων με τις πρώτες σχέσεις καταμερισμένης εργασίας, την τελειότερη εργαλειοτεχνία και τη συνειδητή χρήση φωτιάς δίνει νέες διαστάσεις στις σχέσεις μιας οργανωμένης κοινωνίας πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια τουλάχιστο.

Παρά τις δυσκολίες των παγετώνων, οι αρχάνθρωποι της Χαλκιδικής κατορθώνουν να επιβιώσουν αδιάλειπα σ’όλα τα στρώματα του σπηλαίου Πετραλώνων, αλλά και να μεταδώσουν τον τρόπο ζωής και στους μεταγενέστερους, γεγονός που δικαιώνει την ονομασία ότι έχουμε να κάνουμε με τον αρχαιότερο πολιτισμό στην Ευρώπη, τον Πετραλώνειο.

Νίκος Α. Πουλιανός

ΒΙΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Πουλιανός Α. Ν., 1977,  «Η στρωματογραφία και η ηλικία του Πετραλώνειου Αρχανθρώπου», Άνθρωπος, τ. 4, Αθήνα.

Πουλιανός Α. Ν., 1977, «Στα Πετράλωνα τα αρχαιότερα (γνωστά μέχρι σήμερα) ίχνη φωτιάς που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος», Άνθρωπος, τ. 4, Αθήνα.

Πουλιανός Α. Ν., 1977, «Ο Πετραλώνειος ήταν δεξιόχειρας», Άνθρωπος, τ. 4, Αθήνα.

Πουλιανός Άρης και Πουλιανός Νίκος, 1978, «Πανίδα ιππαρίου κοντά στα Πετράλωνα», Άνθρωπος, τ. 5, Αθήνα.

Πουλιανός Α. Ν. κ. ά., 1978, «Λίθινα εργαλεία ανοιχτού χώρου», Άνθρωπος, τ. 5, Αθήνα.

Πουλιανός Α. Ν., 1978, «Τα αρχαιότερα εργαλεία μέχρι σήμερα στα Πετράλωνα», Άνθρωπος, τ. 5, Αθήνα.

Πουλιανός Α. Ν., 1980, «Τα οστέινα εργαλεία του Μαυσωλείου», Άνθρωπος, τ. 7, Αθήνα.

Πουλιανός Α. Ν., 1982, «Το σπήλαιο του Αρχανθρώπου των Πετραλώνων».

(Αναδημοσίευση από τα «Χρονικά της Χαλκιδικής», περιοδική έκδοση της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Χαλκιδικής», Πρακτικά του πρώτου Πανελλήνιου Συμποσίου ιστορίας και αρχαιολογίας της Χαλκιδικής, Πολύγυρος, 7-9 Δεκεμβρίου 1984, Θεσσαλονίκη, 1987, σ.σ. 65-71.)