Η ΑΠΟΨΗ ΤΟΥ ΣΙΓΚΜΟΥΝΤ ΦΡΟΪΝΤ
Αναφερθήκαμε στο εισαγωγικό μας σημείωμα, στην αναφορά μας στο μαζοχιστικό χαρακτήρα, στην ιστορία, στην απόδοση αυτού του όρου, όπως και στα γενικά χαρακτηριστικά αυτού του χαρακτήρα. Επίσης είπαμε ότι υπάρχουν κυρίως τρεις διαφορετικές απόψεις, από διάφορους ψυχαναλυτές, όσον αφορά στις λεπτομέρειες της απόδοσης αυτού του χαρακτήρα. Λεπτομέρειες που παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον για την ψυχαναλυτική απόδοσή του. Εδώ θα αναφερθούμε σε αυτή του Σίγκμουντ Φρόιντ.
Στην εισαγωγή του στη μελέτη αυτού του χαρακτήρα αναφέρει ο πατέρας της ψυχανάλυσης ότι «εάν η αρχή της ηδονής κυριαρχεί στις ψυχικές διεργασίες και η απόκτηση ηδονής γίνεται ο άμεσος στόχος τους, ο μαζοχισμός είναι ακατανόητος». Ο Φρόιντ εστιάζει στο ότι εφόσον ο πόνος και η δυσαρέσκεια δεν είναι προειδοποιήσεις, αλλά στόχος, άρα η αρχή της ηδονής έχει παραλύσει, μιλάμε για νάρκωση, και αναγνωρίζει ένα «μεγάλο κίνδυνο», συμπληρώνοντας, «κάτι που επ’ουδενί δεν ισχύει για τον αντίποδά του, το σαδισμό». Θεωρώντας όμως τη φρούρηση της ηδονής, τότε έχει ανάγκη να ερευνήσει το δρόμο της ηδονής στο μαζοχισμό, από την ενόρμηση του θανάτου στις ερωτικές ενορμήσεις της ζωης (λίμπιντο).
Η εξουσία των ψυχικών διεργασιών είναι η τάση για σταθερότητα του Φέχνερ, δηλαδή τον περιορισμό της αυξάνουσας διέγερσης στον ψυχικό μηχανισμό του ανθρώπου. Ακόμη, δέχεται την υποθετική επιδίωξη, την αρχή της νιρβάνας, που είχε εισαγάγει η Μπάρμπαρα Λόου. Συμπεραίνει ότι η ηδονή και η δυσαρέσκεια δεν μπορούν να συσχετισθούν με την αύξηση ή τη μείωση μίας ποσότητας που ονομάζουμε ένταση ερεθίσματος. Αποχαρακτηρίζει αυτό τον τελευταίο παράγοντα από ποσοτικό σε ποιοτικό για να καταλήξει ότι: «Η αρχή της νιρβάνα που ανήκει στην ενόρμηση του θανάτου, έχει υποστεί στα έμβια όντα μία τροποποίηση, μέσω της οποίας μεταβλήθηκε σε αρχή της ηδονής, θα πρέπει στο εξής να αποφεύγουμε να ταυτίζουμε αυτές τις δύο αρχές». Έτσι μπορεί πλέον να προσδιορίσει ότι η αρχή της νιρβάνα εκφράζει την τάση της ενόρμησης του θανάτου, η αρχή της ηδονής αντιπροσωπεύει την απαίτηση της λίμπιντο και η τροποποίησή της, η αρχή της πραγματικότητας, την επιρροή του εξωτερικού κόσμου. Φυσικά, καμία από αυτές τις αρχές δεν εξουδετερώνεται από τις άλλες.
ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΜΑΖΟΧΙΣΜΟΥ
Ο Φρόιντ διακρίνει λοιπόν τρεις μορφές του μαζοχισμού: τον ερωτογενή, το θηλυκό και τον ηθικό μαζοχισμό.
Στην ερωτογενή μορφή η ηδονή έρχεται από τον πόνο. Δε θα μπορούμε να καταλάβουμε αυτή τη μορφή αν δεν αντλήσουμε, μέσα στη θεώρησή μας, δεδομένα από πολύ σκοτεινές καταστάσεις. Ο ηθικός μαζοχισμός είναι κατά κανόνα ένα ασυνείδητο αίσθημα ενοχής. Κατά το Φρόιντ, ο θηλυκός μαζοχισμός είναι πιο προσιτός στην παρατήρηση και στην ανάλυσή του. Μιλώντας για θηλυκό μαζοχισμό δεν περιορίζεται μόνο στη γυναίκα, ως υποκείμενο αυτού, αλλά επεκτείνεται και στον άντρα. Μάλιστα οι παρατηρήσεις του Φρόιντ περιορίζονται μόνο στις μαζοχιστικές φαντασιώσεις των αντρών, διότι είχε περισσότερο υλικό από αυτή τη μεριά.
Αναφέρει λοιπόν ότι ο μαζοχιστής θέλει να του συμπεριφερθούν σα να είναι ένα μικρό, αβοήθητο και εξαρτημένο παιδί, ιδιαίτερα σαν κακό παιδί. Το άτομο τοποθετείται σε μία κατάσταση χαρακτηριστική της θηλυκότητας, υποβάλλεται σε ευνουχισμό ή σε συνουσία ή σε γέννα, από αυτό το χαρακτηριστικό δίνει την ονομασία «θηλυκό». Οι φαντασιώσεις μπορεί να είναι δέσιμο, χτύπημα, μαστίγωμα, περιορισμοί, μερικές φορές ακρωτηριασμοί και τύφλωση, κυρίως ο ευνουχισμός. Ο μαζοχιστής δε θέλει να υποστεί καμία ζημία στα γεννητικά όργανα και στα μάτια. Εδώ βλέπουμε ένα αίσθημα ενοχής, αφού αυτό το πρόσωπο έχει παραβιάσει κάτι -αυτό που δεν καθορίζεται- και θα πρέπει να εξιλεωθεί με όλες τις οδυνηρές και βασανιστικές διαδικασίες. Μπορεί έτσι να φτάνουμε σε μία εκλογίκευση, αλλά πίσω κρύβεται μία σχέση προς το νηπιακό αυνανισμό. Ο Φρόιντ έτσι συνδυάζει το θηλυκό μαζοχισμό με τον ηθικό, ακριβώς στο σημείο της ενοχής.
Συμπεραίνει τελικά ο Φρόιντ ότι «η λίμπιντο συναντά εκεί την κυρίαρχη ενόρμηση του θανάτου ή της καταστροφής, η οποία θα ήθελε να αποσυνθέσει αυτό το πολυκύτταρο ον. (…) Τότε ονομάζεται ενόρμηση καταστροφής και κατακυρίευσης, βούληση για εξουσία. Ένα μέρος αυτής της ενόρμησης τίθεται απευθείας στην υπηρεσία της σεξουαλικής λειτουργίας, όπου έχει επιτελέσει σημαντικό έργο. Αυτός είναι ο ουσιαστικός σαδισμός. Ένα άλλο μέρος δεσμεύεται εκεί λιμπιντικά με τη βοήθεια της προαναφερόμενης σεξουαλικής συνδιέγερσης, σε αυτό το μέρος θα αναγνωρίσουμε τον ερωτογενή μαζοχισμό (…) ο οποίος αφενός έχει γίνει συστατικό της λίμπιντο, αφετέρου διατηρεί την ουσία του αντικειμένου. (…) Δε θα εκπλαγούμε αν ο σαδισμός ή η ενόρμηση καταστροφής που στρέφεται, που προβάλλεται προς τα έξω, μπορεί πάλι να ενδοβάλλεται, να στρέφεται προς τα μέσα και να επαναστρέφεται, με αυτό τον τρόπο, στην προγενέστερη κατάστασή του. Τότε ο δευτερογενής μαζοχισμός προστίθεται στον πρωταρχικό».
ΤΟ ΕΓΩ ΚΑΙ ΤΟ ΥΠΕΡΕΓΩ
Συνδυάζει ο Φρόιντ το μαζοχισμό -και κατά συνέπεια το σαδισμό- με τις τοτεμικές συνήθειες, το φάγωμα του πατέρα, για να καταλήξει ότι ο ευνουχισμός εμφανίζεται ως περιεχόμενο των μαζοχιστικών φαντασιώσεων από τη σαδιστική-πρωκτική φάση στην επακόλουθη φαλλική, κατά συνέπεια ο ρόλος του μαστού αντικαθίστανται από τον πρωκτό. Έτσι καταλήγουμε στον ηθικό μαζοχισμό, όπου ο σεξουαλικός χαρακτήρας έχει χαλαρώσει, άρα η ενόρμηση της καταστροφής στρέφεται εναντίον του ίδιου του σώματος. Μπορούμε να μιλήσουμε για ανάγκη για τιμωρία και λιγότερο για ασυνείδητο αίσθημα ενοχής, αν και αυτό το τελευταίο μπορούμε να το εντοπίσουμε σχετικά με το συνειδητό.
Φτάνουμε λοιπόν στην ουσία του θέματος. «Το Εγώ αντιδρά με αισθήματα συνειδησιακού άγχους όταν αντιλαμβάνεται ότι υστερεί σε σχέση με τις απαιτήσεις που θέτει το ιδανικό του, το Υπερεγώ». Το Εγώ προσπαθεί να μοιάσει στο Υπερεγώ, το οποίο είναι ο εκπρόσωπος του Αυτό και του εξωτερικού κόσμου. Γνωρίζοντας αυτές τις έννοιες της φροϋδικής ψυχανάλυσης, Εγώ, Υπερεγώ, Αυτό, τα θέματα είναι πιο ευκολονόητα. Έχουμε μία μετατόπιση των λιμπιντικών αισθημάτων του Εγώ, μέσα στο Εγώ, και μία απόκλιση του άμεσου σεξουαλικού στόχου. Έτσι το Υπερεγώ διατηρεί τώρα ουσιώδη χαρακτηριστικά των ατόμων που ενδοβολήθηκαν, τη δύναμη, την αυστηρότητα, τη ροπή προς την επιτήρηση και την τιμωρία. Τελικά, το Υπερεγώ, η ηθική συνείδηση που δρα μέσα του, μπορεί τώρα να γίνει σκληρή, απάνθρωπη, ανελέητη μπροστά στο Εγώ που προστατεύεται από αυτό. Χάρη σε αυτή τη σύμπτωση, το Υπερεγώ, το υποκατάστατο του οιδιπόδειου συμπλέγματος, γίνεται και αντιπρόσωπος του πραγματικού εξωτερικού κόσμου και ως εκ τούτου το πρότυπο της επιδίωξης του Εγώ.
Καταλαβαίνουμε λοιπόν το μέγεθος της νεύρωσης και την αδυναμία να συλλάβουμε το πεπρωμένο απρόσωπα. Ο Φρόιντ αντιπαραθέτει το αυξημένο σαδισμό του Υπερεγώ όπου υποτάσσεται το Εγώ με το μαζοχισμό του ίδιου του Εγώ που αποζητά την τιμωρία είτε από το Υπερεγώ είτε από τις γονεϊκές δυνάμεις, στην ηθική και στον ηθικό μαζοχισμό αντίστοιχα. Αυτές οι νευρώσεις δημιουργούνται από τα καταπιεσμένα αισθήματα που εντοπίζονται, τις περισσότερες φορές, στην παιδική ηλικία των πρώτων τριών ή τεσσάρων ετών.
Αυτή η ψυχαναλυτική θεώρηση του μαζοχισμού θα μας πει πολλά για τη βία, είτε σε παθητική είτε σε ενεργητική μορφή, όπως εγγράφεται στην κοινωνία μας. Πριν να προχωρήσουμε σε κάποια συμπεράσματα, θα δώσουμε το λόγο στο Βίλχελμ Ράιχ, ο οποίος με τη μελέτη του για το μαζοχισμό ήρθε σε ευθεία αντιπαράθεση με το Φρόιντ και τέθηκε εκτός της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας. Θα δούμε ότι βάζει άλλες παραμέτρους που άνοιξαν νέους ορίζοντες σε αυτή την αναζήτηση που ήταν περιορισμένη σε αυτές τις ενορμήσεις του Εγώ και του Υπερεγώ.
Γιάννης Φραγκούλης
(ερευνητής-ψυχαναλυτής)
