ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ
ΣΤΟ ΝΟΤΙΟ ΜΕΡΟΣ ΤΗΣ ΚΑΡΠΑΘΟΥ
Παναγία των Μενετών: γράφει ο Δημήτρης Βασιλείου
Το χωριό είναι χτισμένο στα νότια του νησιού σε υψόμετρο 315 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Στη βορινή πλαγιά του όρους Προφήτης Ηλίας. Συγκροτείται από 450 σπίτια κτισμένα το ένα κοντά στο άλλο. Τα περισσότερα σε νησιώτικο και νεοκλασικό ρυθμό. Έχει 662 μόνιμους κατοίκους. Η Παναγία των Μενετών δεσπόζει.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΜΕΝΕΤΩΝ: Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Χαρακτηριστικό του χωριού είναι η μεγάλη εκκλησία της Παναγιάς. Με το σκαλιστό , μοναδικό της ξύλινο τέμπλο, κτισμένη πάνω στον εντυπωσιακό Ιερό Βράχο. Από την αυλή της εκκλησίας βλέπεις μπροστά σου όλο το χωριό και από κεί ψηλά έχεις μοναδική θέα προς την πρωτεύουσα της Καρπάθου, τα Πηγάδια.
Ανήμερα της γέννησης της Παναγίας επισκεφτήκαμε τις Μενετές. Ένα μέρος που δεν πρόκειται να ξεχάσουμε ποτέ. Εκτός από το πανέμορφο χωριό χαρήκαμε αυθεντική καρπαθιώτικη φιλοξενία. Αφενός ο πάρεδρος αλλά και η ξεναγός μας η κα Ειρήνη. Εκτός από τις μύριες ιστορίες που μας είπε κατάφερε με το μοναδικό της ταμπεραμέντο αλλά και την βαθιά της ανθρωπιά να μας δώσει να κατανοήσουμε πέραν της ιστορίας, τα ήθη και τα έθιμα αλλά και την τοπική γαστρονομία.
Όταν όμως μας μίλησε για την Παναγία των Μενετών τα μάτια της έβγαζαν σπίθες.
Στους σκοτεινούς αιώνες των ξένων επιδρομών, οι Μενετές υπήρξαν προπύργιο αντίστασης εναντίον κάθε κατακτητή. Οι δε κάτοικοί τους ήταν πάντα πρωτοπόροι στους απελευθερωτικούς αγώνες. Αποτέλεσαν σύμβολο πατριωτισμού κι ελευθεροφροσύνης.
Οι κάτοικοι των Μενετών ήταν οι πρώτοι από τους Αιγαιοπελαγίτες που πήραν την πρωτοβουλία να συγκαλέσουν το 1912 στην Αθήνα Παναιγαιοπολιτική σύσκεψη για την τύχη των νησιών του Αιγαίου. Ανήκαν, επίσης, στους πρωτοπόρους της ίδρυσης του Εργατικού Κέντρου Αθηνών. Με επικεφαλής τον Αντώνη Σκορδαρά. Με την κήρυξη του πολέμου από την Ιταλία στην Ελλάδα το 1940, οι Δωδεκανήσιοι της Αθήνας συγκρότησαν ένα σύνταγμα εθελοντών. Σε αυτό οι Μενεδιάτες της Αττικής είχαν πολυπληθή συμμετοχή.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΜΕΝΕΤΩΝ: Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ
Εδώ στις Μενετές η μεγαλύτερη Εκκλησία της Καρπάθου είναι της Μεγαλόχαρης Παναγίας. Ρυθμού τρίκλητου βασιλικής, με διόροφο γυναικονίτη. Από παλιά χρησιμοποιήθηκαν και για σχολικές αίθουσες. Δεσπόζει το παλαιότερο καμπαναριό με την πελώρια, εντυπωσιακή καμπάνα. Αληθινό στολίδι. Αντικαταστάθηκε με ψηλότερο. Δωρεά από τον συμπατριώτη τους μετανάστη Γ. Παζαρτζή από την Αυστραλία.
Η εκκλησία είναι τρίκλιτη βασιλικού ρυθμού, με τα κλίτη της να διαχωρίζουν τέσσερα ζευγάρια κολώνες επάνω στις οποίες στηρίζονται τόξα και οι νευρώσεις των σταυροθολίων. Οι μεγάλες μαρμάρινες κολώνες (4,45μ ύψους και σε 0,40μ διάμετρο) στο εσωτερικό του ναού, έχουν μεταφερθεί από την ερειπωμένη εκκλησία της Αγίας Αναστασίας της Αρκάσας.
Το μεγαλοπρεπές τριόροφο Ρήγειον Σχολείο. Επτά αιθουσών, όλα μαζί με το Παλαιό στενόμακρο Σμηνάρι, εκκλησιαστικό μέγαρο, υπόστεγο των Εκδηλώσεων. Συνδιαμορφώνουν με άριστη αρχιτεκτονική το ιστορικό σύμβολο του «Ιερού Βράχου της Επανάστασης της 5ης Οκτωβρίου 1944». Δεσπόζει επιβλητικά στην Νότια Κάρπαθο.
Για τους περισσότερους Καρπάθιους υπάρχει ένα πρόσωπο που εκφράζει όλα εκείνα που γίνονται ανεξίτηλα ποιήματα. Όλα όσα έχουν το κουράγιο να μεταλλαχθούν σε άφθαρτα αιώνια μηνύματα. Κι αυτό δεν είναι άλλο από το πρόσωπο της Παναγίας!
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΜΕΝΕΤΩΝ: Η ΕΙΚΟΝΑ
Μα κάθε τόπος, μικρός ή πιο μεγάλος, φροντίζει να τις προσδώσει κάτι από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Έτσι να πορεύεται λιώνοντας και σιγοτρώγοντας το χρόνο. Ο λόγος για μια ξεχωριστή Παναγιά, την Παναγία των Μενετών. Η εικόνα αυτή κατοικεί στην πιο μεγάλη εκκλησία της Καρπάθου. Μια από τις μεγαλύτερες της Δωδεκανήσου, στην κοίμηση της Θεοτόκου των Μενετών Καρπάθου.
Ο ναός της Παναγίας των Μενετών Καρπάθου είναι χτισμένος στα 1865. Σε κείνο το σημείο παλαιότερα ήταν μαζί οι ναοί του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Δημητρίου. Ως πρωτομάστορας αναφέρεται ο Εμμ. Χατζημανώλης. Μάλιστα ο μύθος λέει ότι η αρχική θέση του χωριού ήταν απέναντι από τη σημερινή. Στην περιοχή Λάι. Όμως στο λόφο που χτίστηκε η εκκλησία άναβε ένα καντήλι. Εκεί λοιπόν οι παλιοί Μενετιάτες αποφάσισαν να μεταφέρουν το χωριό. Το 1845 είχε περίπου 250 σπίτια.
Οι Μενετές υπήρχαν τουλάχιστον από τον 15ο αιώνα και αναφέρονται ως Menetos σε χάρτη του περιηγητή Buondelmonti. Η θέση του χωριού δίνει το προνόμιο της παρατήρησης. Είναι εξαιρετικά προφυλαγμένη από τις επιδρομές των πειρατών, που σε κείνα τα χρόνια ήταν τακτικότατο φαινόμενο και αποδεκάτιζε το νησί.
Η παράδοση θέλει αυτή η μεταφορά να ήταν ακόμη μια αφορμή για να στηθούν αυτοσχέδια γλέντια μέσα στο χωριό. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στα «Καρπαθιακά», ο γιατρός-συγγραφέας Γ.Μ. Γεωργίου: «Είχαν τοποθετήσει τις μαρμάρινες κολώνες, πάνω σε κορμούς δέντρων. Τις Κυριακές όλο το χωριό έπαιρνε θέση στο τράβηγμα. Συμμετείχε στη μετακίνηση τους από την Αρκάσα για τις Μενετές».
Η καμπάνα από το παλιό πανέμορφο κωδωνοστάσιο, μαζί με το σχολείο και την κεντρική πύλη, χτίστηκαν μεταξύ 1865-1869. Έλεγαν πως ο ήχος και το κάλεσμα της ακουγόταν μέχρι τα Πηγάδια. Όμως έπειτα από χτυπήματα κεραυνών, το καμπαναριό θεωρήθηκε ετοιμόρροπο. Έτσι κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1950.
Ο Κ.Μ. Παζαρζής ήταν ο φιλότιμος μετανάστης στις ΗΠΑ, που αποφάσισε να γίνει ο δωρητής και να χρηματοδοτήσει την ανακατασκευή του νέου, σημερινού, καμπαναριού.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΜΕΝΕΤΩΝ: ΔΥΝΑΤΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΝΗΜΗ
Στη συνέχεια, με τον αγώνα και τη συμβολή των απόδημων Μενετιατών, κατασκευάστηκε το σημερινό. Το σχολείο ήταν δωρεά των Μάκη Ρήγα, της παροικίας και του συλλόγου Μενετιατών Αμερικής.
Μια από τις πιο δυνατές σύγχρονες ιστορικές μνήμες που καθόρισαν την εξέλιξη όλης της Καρπάθου γράφεται στην αυλή ετούτης της εκκλησίας. Το πρωινό της 5ης του Οκτώβρη 1944, υψώθηκε η Ελληνική σημαία. Από αυτό το σημείο ξεκίνησε η Επανάσταση, η Απελευθέρωση της Καρπάθου οκτώ μήνες νωρίτερα από τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα.
Η ιστορική σημαία ήταν του πρώην Δημάρχου Μενετών Ιωάννη Εμμ. Ξώπαπα. Τοποθετήθηκε στην κορυφή του κωδωνοστασίου, στη θέση του αλεξικέραυνου. Σήμερα αυτή η σημαία βρίσκεται στα γραφεία της Εκκλησίας.
Ωστόσο πολύ πριν από τα μεγάλα γεγονότα του 20ου αιώνα σημαντικό θέμα αποτελεί η δημιουργία της εκκλησίας. Ιδιαίτερα της εικόνας, για την οποία έχουν γραφτεί και εξακολουθούν να γράφονται αμέτρητες μαντινάδες. Για αυτά υπάρχουν νωπές μνήμες.
Για την εικόνα της Παναγίας των Μενετών, σύμφωνα με τον αρχαιολόγο-φιλόλογο Χάρη Κουτελάκη, γνωρίζουμε ότι την ασημένια επένδυση της την έφτιαξε το 1636 ο Γεώργιος Ιερέας Σέπης. Μάλιστα, όπως αναφέρει ο Κουτελάκης, «η επένδυση της εικόνας αυτής θεωρείτε το μόνο (σχετικό) καλλιτεχνικό δημιούργημα στην Κάρπαθο μέχρι το τέλος του 17ου αιώνα». Για το δημιουργό του ζωγραφικού σχεδίου της Παναγίας δεν έχουμε σαφή γνώση.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΜΕΝΕΤΩΝ: ΟΙ ΣΕΠΗΔΕΣ
Αξίζει μια αναφορά στους Σέπηδες. Πρόκειται για οικογένεια καλλιτεχνών από το Ηράκλειο της Κρήτης. Φαίνεται ότι κατά τη διάρκεια του πολέμου και ειδικότερα μετά την πτώση της Κρήτης στα χέρια των Τούρκων (1669), κατέφυγαν στην Κάρπαθο. Ας μην ξεχνάμε ότι είμαστε σε μια σκοτεινή περίοδο για τη μικρή Κάρπαθο: βίωνε τις ορδές των πειρατών και έψαχνε τρόπους για να σώσει τα παιδιά της.
Μια ακόμη σπουδαία κατασκευή στον ίδιο ναό, από τα χέρια του Νικήτα Σέπη, το 1726, είναι και ο ξυλόγλυπτος θρόνος του Αρχιερέως της Καρπάθου Νικηφόρου. Στον ίδιο καλλιτέχνη ανήκει και η εικόνα του Χριστού ως μεγάλου Αρχιερέα. Βρίσκεται στην πλάτη του Δεσποτικού θρόνου της εκκλησίας των Μενετών.
Πίσω από την ιστορία αυτού του θρόνου κρύβεται ακόμη μια περίεργη υπόθεση της Καρπάθου. Πως ήταν δυνατόν να κατασκευαστεί Δεσποτικός θρόνος στις Μενετές; Όταν η έδρα της Μητροπόλεως ήταν το Απέρι. Μάλιστα το 1730 εκεί άρχισε η κατασκευή του μητροπολιτικού μεγάρου. Και πάλι σύμφωνα με τον Χάρη Κουτελάκη, εκείνη την περίοδο (1722-1744) πιθανόν να υπήρχαν δυο μητροπολίτες και μάλιστα είχαν το ίδιο όνομα! Νικηφόρος και ο ένας και ο άλλος! Όμως ο ένας φαίνεται πως δεν ήταν διορισμένος με επίσημο φιρμάνι.
Εκτός από την εικόνα, άξιο αναφοράς είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο, μια περίτεχνη κατασκευή από τον ντόπιο δεινό καλλιτέχνη Λεντή της Βιτωρούλας (Ηλίας Βιτωρούλης). Σύμφωνα μάλιστα με τον ερευνητή Κων. Αντ. Μελά όταν ο Λεντής σκάλιζε το τέμπλο ήταν ήδη ηλικιωμένος κι έτρεμε το χέρι του. Το έργο έγινε στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα ενώ αυτός ο καλλιτέχνης είχε φτιάξει και ένα ελαιοτριβείο στο χωράφι του στην Κουρβούλα. Πέθανε στις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΜΕΝΕΤΩΝ: ΚΕΝΤΡΟ ΜΝΗΜΗΣ
Η εικόνα της Παναγίας, όπως και ίδια η εκκλησία, αποτελεί για τους Μενετιάτες το κέντρο της μνήμης. Της σύνδεσης με το παρελθόν, το παρόν και με το μέλλον.
Δεν είναι οι προσευχές και οι αμέτρητες επικλήσεις σε κείνην. Με κάθε ευκαιρία η Παναγία του χωριού είναι παρούσα, συμμετέχει στις χαρές και παρηγορεί στις λύπες.
Αν θεωρήσουμε κορυφή του πολιτισμού της Καρπάθου τα ανεπανάληπτα καθιστά καρπάθικα γλέντια. Τότε μέσα στα γλέντια των Μενετών η Παναγία είναι οδηγός και πρωταγωνίστρια!
Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 οι αθηναϊκές εφημερίδες γράφουν για το θαύμα. Η εικόνα της Παναγίας στο χωριό Μενετές δακρύζει. Όμως για το χωριό αυτό το θαύμα δεν είναι πρωτόγνωρο. Έχουν γραφτεί αμέτρητες στιγμές που η «Παναγία των Μενετών έβαλε το χέρι της». Άλλαξε την ροή των γεγονότων και διόρθωσε τις ζωές των ανθρώπων που της το ζήτησαν.
Η Μαριγώ Κουμούτσου τον Ιούνιου στα 1960 εκδίδει ένα μικρό βιβλιαράκι με 240 δίστιχα γραμμένα από τα χέρια της. Μέσα σε αυτά περιγράφονται ιστορίες από τα θαύματα. Η ίδια η Μαριγώ γράφει για τη ζωή της:
«Πολλές φορές με γλύτωσες και όλα τα γνωρίζω
και στην αιώνια ζωή θέλω να σε αντικρύζω…
…Δέσποινα σε παρακαλώ με δάκρυα μετανοίας
δέξου μου τον χαιρετισμό και με της τρισαθλίας.
Δέξου μου τον χαιρετισμό Παρθένα μου και μένα
Που είναι πάνω στο χαρτί με δάκρυα γραμμένα.»
Αλλά και μόλις πριν από λίγα χρόνια, η Ειρήνη Δημ. Χατζηγεωργίου τύπωσε ένα μικρό βιβλιαράκι με δικά της δίστιχα αφιερωμένα στην Παναγία των Μενετών. Η Ειρήνη περιγράφει παλαιότερα αλλά και σύγχρονα θαύματα δοσμένα με τη χαρακτηριστική ντοπιολαλιά:
«Έκανα μια απόφαση κι εγώ με τα μυαλά μου
να γράψω όλα τα θαύματα Παρθένα Παναγιά μου…
…Ώσπου να ζω θα προσκυνώ τη Χάρη τη δική ΣουΘα ανάβω το καντήλι Σου και θα χω το κλειδί Σου.»
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΜΕΝΕΤΩΝ: ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟΣ
Αποκορύφωμα της λατρείας και της πίστης ο Δεκαπενταύγουστος. Η γιορτή της Παναγίας ανέκαθεν ήταν το σταθερό και επαναλαμβανόμενο κάλεσμα για το πιο όμορφο, το πιο μελωδικό συναπάντημα.
Όλο το χωριό θα φορέσει τα καλά του, μοιάζει να μεταμορφώνεται στο κέντρο του γαλαξία. Κι είναι τόσο παράξενο, μα ακόμη και στη νεκρόπολη, εκεί στην άκρη του χωριού, μοιάζει νάχουν γιορτή.
Μα είναι η μάνα, που δείχνει το δρόμο για να πετάξουν τα παιδιά της όλο και ψηλότερα. Την ίδια στιγμή τα μαθαίνει όχι μόνο να μη κόβουν τις ρίζες τους αλλά να συνδέονται σφιχτά με αυτές.
Η εικόνα της Παναγίας των Μενετών δεν είναι παρά η αφορμή, γιατί η ίδια ήταν και είναι εκεί, ολοζώντανη. Περιδιαβαίνει το χωριό της και την ίδια στιγμή παραστέκει και προσφέρει το δάκρυ της. Σε όποιον τη χρειαστεί και την καλέσει.
Το παλιό κωδωνοστάσιο με τη βροντερή καμπάνα, μαζί με το σχολείο, γνωστό και ως πύργος, όπως και η κεντρική πύλη χτίστηκαν μεταξύ 1865-1869. Έλεγαν πως ακουγόταν μέχρι κάτω, τα Πηγάδια. Ετοιμόρροπο από τους κεραυνούς, κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Χτίστηκε με το φιλότιμο αγώνα και τη συμβολή των αποδήμων το σημερινό. (Μάκης Ρήγας, «Η παροικία και ο σύλλογος Μενετιατών Αμερικής»).
Από χρόνια είναι σβησμένα, από τον τοίχο της εκκλησίας, τα γράμματα του Βάσου Μηνά Οικονομίδη: Αυτή η πρόταση που γράφτηκε με μπλε μπογιά, όπως η ελληνική σημαία το 1936, όταν οι κατακτητές αποφάσισαν να καταργήσουν τα Ελληνικά σχολεία. «Είμαστε Έλληνες – Δεν θέλουμε σχολεία Ιταλικά – Ζήτω η Ελλάς».
Εκείνες τις ημέρες στις Μενετές βρισκόταν ήδη πενταμελές κλιμάκιο της Διεύθυνσης Συντήρησης του Υπουργείου Πολιτισμού. Για να αποκαταστήσει, να συντηρήσει και επίσης να αναδείξει τις σημαντικές και ιστορικές αγιογραφίες της οροφής, του κυρίως κλίτους, των θόλων και του ιερού του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Οι επιστήμονες του ΥΠΠΟ θα φροντίσουν τις τοιχογραφίες, που έχουν υποστεί ζημιές από την υγρασία και τη φθορά του χρόνου. Το κόστος, που χρεώθηκε η εκκλησιαστική επιτροπή του ναού, αφορά μονάχα τη μετακίνηση, τη φιλοξενία της ομάδας εργασίας, καθώς και την ενοικίαση της σκαλωσιάς. Πρόκειται για το ίδιο κλιμάκιο που πριν δύο χρόνια αποκατέστησαν τις ζημιές του ιερού τέμπλου, το συντήρησαν και το ανέδειξαν γενικά και καθ’ ολοκληρίαν.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΤΩΝ ΜΕΝΕΤΩΝ: Η ΔΑΠΑΝΗ
Όπως μάλιστα αναφέρει ο κ. Μαστρομηνάς: «Αυτή δαπάνη θα είναι ένα πολύ μικρό ποσοστό από ότι θα απαιτούνταν αν το έργο είχε ανατεθεί σε ιδιώτες». Πραγματικά η ενέργεια του κ. Μαστρομηνά βρήκε γόνιμο έδαφος στις Μενετές. Αντίθετα τα υπόλοιπα χωριά του νησιού για παρόμοιες εργασίες συνήθως επιλέγουν ιδιώτες.
Οκτώ χρόνια μετά, το πρωινό της 5ης του Οκτώβρη 1944, στην αυλή της εκκλησίας θα υψωθεί η Ελληνική σημαία. Από εδώ θα ξεκινήσει ο ξεσηκωμός και η Απελευθέρωση της Καρπάθου. Αλλά και παλαιότερα, στην αυλή της εκκλησίας των Μενετών, έπεσε το σύνθημα για την Επανάσταση του 1821.
Μέσα και έξω από την Παναγία των Μενετών, ένα είναι σίγουρο, όλοι οι προσκυνητές έχουν την κρυφή, προσωπική θέση και τη γωνιά τους.
Δεν είναι το μέγεθος της πίστης, άλλωστε δεν υπάρχει μέτρο σε ετούτη την υπόθεση. Γιατί μετρά η αγάπη. Είτε πρόκειται για λεπτό κερί ή μια λαμπάδα ίσα με το μπόι μας. Αρκεί το φιλί στην εικόνα της θαυματουργή εικόνα της, στην εμπασιά του ναού, να είναι αυθεντικό.
