μία φιλοσοφική ματιά στην εικόνα
Λάβαμε και διαβάσαμε το βιβλίο του Φώτη Καγγελάρη, «Homo photographicus», εκδ. Ροπή, Θεσσαλονίκη. Ο υπότιτλος που συνοδεύει τον τίτλο του βιβλίου είναι: ψυχαναλυτικές και φιλοσοφικές διαστάσεις της εικόνας. Ο συγγραφέας είναι διδάκτωρ ψυχοπαθολογίας του Πανεπιστημίου του Παρισιού και καθηγητής της ψυχολογίας της εικόνας.
Η εικόνα του εξωφύλλου είναι φωτογραφική σπουδή στο Ludwig Wittgenstein, με τίτλο «Systema Photographica», της Ναταλίας Σταμοπούλου. Εξάλλου έργα της καλλιτέχνιδας προβάλλονταν κατά τη διάρκεια της παρουσίασης του βιβλίου στο αμφιθέατρο του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (βλέπε σχετικό βίντεο εδώ). Το βιβλίο αναφέρεται στην ανάλυση της εικόνας από την ψυχαναλυτική και φιλοσοφική ματιά. Η ψυχανάλυση και η φιλοσοφία είναι οι δύο όψεις του νομίσματος της αντίληψης της πραγματικότητας από τον άνθρωπο. Ο Φώτης Καγγελάρης πολύ σωστά δεν ξεχωρίζει την ψυχανάλυση από τη φιλοσοφία, αναλύει τους τρόπους πρόσληψης της εικόνας συγχρόνως με τον ένα και με τον άλλο τρόπο.
Αυτή η μεθοδολογία του μας δίνει την ευκαιρία να δούμε την εικόνα, την οποιαδήποτε φωτογραφική εικόνα, σαν ένα σύστημα αξιών που προσλαμβάνονται από τον άνθρωπο με διαφορετικούς τρόπους. Μιλά για την πραγματικότητα όπως είναι σωστό, θεωρώντας ότι αυτή δεν είναι παρά μία νευρωτική διαδικασία, άρα διαφορετική στο κάθε άτομο και στις διάφορες εκφάνσεις του ψυχισμού του ίδιου ανθρώπου. Βάζει λοιπόν το ερώτημα: τι είναι η φωτογραφία; Ένα ερώτημα που δεν απαντιέται πλήρως γιατί είναι αδύνατον να πιάσεις όλους τους παράγοντες που δρουν σε μία τέτοια ψυχολογική διαδικασία.
Τα κείμενα είναι διάφορες διαλέξεις ή άρθρα του συγγραφέα. Έχουν τη δομή είτε του προφορικού λόγου είτε του άρθρου που γράφτηκε για ένα περιοδικό. Ξεδιπλώνουν τις διάφορες πτυχές της φιλοσοφικής έρευνας που αφορά στη φωτογραφία. Αυτό είναι μία έκπληξη στο φωτογράφο που δεν έχει στραφεί προς τα θέματα της αισθητικής της φωτογραφίας, έχει αρκεστεί μόνο στη φωτογραφική τεχνική και στην μηχανιστική αντίληψη της σύνθεσης του κάδρου. Η έκπληξή του είναι πιο μεγάλη όταν διαβάζει την ανάλυση του συγγραφέα και ανακαλύπτει ότι πίσω από την εικόνας υπάρχει ένα σύστημα φιλοσοφικό που μπορεί να μιλήσει για τις δομές ενός φωτογραφικού έργου.
Το βιβλίο δεν είναι δύσκολο στην ανάγνωσή του. Απαιτεί από το θεατή την προσοχή του. Να διαβάζει και να ανακαλύπτει τα νοήματα που θα ταξιδέψουν το μυαλό του, αυτά που θα το βοηθήσουν να ανακαλύψει τα στοιχεία άλλων τεχνών που έχουν να κάνουν, με κάποιο τρόπο, με τη φωτογραφία. Έτσι αναπτύσσει την τέχνη του ή, για να είμαστε πιο ακριβείς, περνά από την τεχνική στην τέχνη. Με αυτή την έννοια αυτό το βιβλίο είναι απαραίτητο για το φωτογράφο, ειδικά στην εποχή μας που δεν υπάρχουν πλέον περιοδικά ή αρκετά βιβλία που να αναφέρονται στην τέχνη της φωτογραφίας.
Διαβάζοντας το βιβλίο του Φώτη Καγγελάρη καταλαβαίνουμε ότι η φωτογραφία, εκτός από ένα εικαστικό σύστημα, είναι και αφήγηση. Μάλιστα μία πολυδιάστατη αφήγηση που θα ανακαλύψουμε με την ανάλυσή της, μετά τη θέασή της, ανατρέχοντας σε συγγενείς μορφές άλλων τεχνών, όπως και στη λογοτεχνία. Εδώ είναι το κέρδος του φωτογράφου: μπορεί να κάνει πλέον τη δική του ανάλυση που η σύνθεσή της θα είναι η φωτογραφία που θα βγάλει, αυτή η δουλειά του θα είναι το προϊόν της έρευνας στον κόσμο της αφήγησης, στον παραστατικό χώρο, το τελικό προϊόν θα έχει άποψη και θα είναι ένα καλλιτεχνικό έργο.
Στο βιβλίο λείπει μία αναλυτική δομική ανάλυση, έτσι ώστε να δίνει κάποια παραδείγματα ανάλυσης-σύνθεσης-ανάλυσης της εικόνας, σύμφωνα με τη διαδικασία πομπός-μήνυμα→δέκτης, την οποία εισήγαγε πρώτος ο Roman Jakobson. Μία κυκλική διαδικασία που εμπλέκει τον καλλιτέχνη και το θεατή, δημιουργεί ένα άλλο καλλιτεχνικό έργο, με το μετακείμενο του φωτογραφικού, ένα «ταξίδι» της αφήγησης που δεν σταματά ποτέ.
Είχαμε, πάντως, πολύ καιρό να διαβάσουμε ένα φιλοσοφικό βιβλίο που να αφορά στη φωτογραφία. Με αυτή την έννοια, αυτό το βιβλίο είναι μία ευχάριστη έκπληξη για εμάς και για όσους ασχολούνται με τη θεωρία της αφήγησης.
HOMO PHOTOGRAPHICUS
Συγγραφέας: Φώτης Καγγελάρης
Εκδόσεις: Ροπή
Σελίδες: 329.
Γιάννης Φραγκούλης