ΠΟΙΗΣΗ

ΘΕΟΙ-ΣΟΦΟΙ-ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Σοφοί δε προσιόντων: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

«Θεοί μεν γαρ μελλόντων, άνθρωποι γαρ γινομένων,

σοφοί δε προσιόντων αισθάνονται.»

Φιλόστρατος, «Τα ες τον Τυανέα Απολλώνιον, VIII, 7

Η παραπάνω αναφορά υπάρχει στο ποίημα «Σοφοί δε προσιόντων» του Κωνσταντίνου Καβάφη. Σε αυτό το ποίημα υπάρχει η αναφορά στους θεούς, τους σοφούς και τον λαό. Αυτή η σειρά είναι κατά αυξανόμενη σπουδαιότητα, σύμφωνα με τον ποιητή. Διαβάζουμε το ποίημα:

ΣΟΦΟΙ ΔΕ ΠΡΟΣΙΟΝΤΩΝ: ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ

ΣΟΦΟΙ ΔΕ ΠΡΟΣΙΟΝΤΩΝ

«Θεοί μεν γαρ μελλόντων, άνθρωποι γαρ γινομένων,

σοφοί δε προσιόντων αισθάνονται.»

Φιλόστρατος, «Τα ες τον Τυανέα Απολλώνιον, VIII, 7

«Οι άνθρωποι γνωρίζουν τα γινόμενα.

Τα μέλλοντα γνωρίζουν οι θεοί,

πλήρεις και μόνοι κάτοχοι πάντων των φώτων.

Εκ των μελλόντων οι σοφοί τα προσερχόμενα

αντιλαμβάνονται. Η ακοή

αυτών κάποτε εν ώραις σοβαρών σπουδών

ταράττεται. Η μυστική βοή

τους έρχεται των πλησιαζόντων γεγονότων.

Και την προσέχουν ευλαβείς. Ενώ εις την οδόν

έξω, ουδέν ακούουν οι λαοί.»

Αναφέρεται ότι αυτό το ποίημα, με τίτλο «Επικείμενα» είχε γραφτεί το 1896 και δημοσιεύθηκε στο «Αιγυπτιακόν Ημερολόγιον» της χρονιάς 1900. Με τον τίτλο «Σοφοί δε προσιόντων», πιθανολογείται, ότι γράφτηκε πριν τον Ιούνιο 1915. Διαιρείται σε δύο όμοια πεντάστιχα 12-10-13-14-10 συλλαβών, με ομοιοκαταληξία τύπου αβγαβ και δβγδβ. Τα δύο πρώτα κώλα της επιγραφής του Φιλοστράτου μεταφράζονται στους στίχους 1-2, με επεξήγηση στον στίχο 3. Το τρίτο αναπτύσσεται στους στίχους 4-10¹.

«Ο ποιητής περιορίζει την προορατικότητα των σοφών εις το εγγύς μέλλον. Προβλέπουν, ή μάλλον συμπεραίνουν, μόνο τα προσερχόμενα», αναφέρει ο Γ. Λεχωνίτης². Η ιεραρχία είναι θεοί, σοφοί και απλοί άνθρωποι, στο ποίημα. Οφείλουμε, λοιπόν, να διατηρήσουμε αυτή τη σειρά και να δούμε σε αυτή τις διάφορες δομές που υπάρχουν για να τις αναπτύξουμε.

ΣΟΦΟΙ ΔΕ ΠΡΟΣΙΟΝΤΩΝ: ΟΙ ΔΟΜΕΣ

Οι δύο πρώτοι στίχοι μας ορίζουν το αφηγηματικό διάνυσμα. Οι θεοί και οι άνθρωποι, η αρχή και το τέλος. Ανάμεσα τους υπάρχουν τα πάντα. Για γίνει αντιληπτός ο λόγος των θεών έχουμε ανάγκη κάποιων μεσολαβητών. Άλλοι θα έβαζαν προφήτες ή μάντεις, ο Κωνσταντίνος Καβάφης προτιμά τους σοφούς. Αυτοί είναι πιο κάτω από τους θεούς και πιο πάνω από τον απλό λαό. Σε αυτή την αφηγηματική διαδρομή κυριαρχεί ο λόγος.

Θα πρέπει να δούμε τον λόγο ως αφήγηση και ως ύπαρξη, συγχρόνως. Πιο συγκεκριμένα με τον λόγο αποδίδεται η ύπαρξη ενός πράγματος ή ενός όντος, άρα με αυτό τον τρόπο γεννιέται ή αναγεννιέται αυτό στο οποίο αναφερόμαστε. Στην αρχή ήταν ο λόγος, αναφέρει το χριστιανικό κείμενο, ο λόγος, σε αυτή την περίπτωση είναι η συνέπεια της ύπαρξης του θεού. Ο λόγος αναγεννά αυτό στο οποίο αναφέρεται, με τρόπο είτε υπαινικτικό είτε αυστηρά προσδιορισμένο³. Σε αυτή την θεώρηση της Kristeva ο χώρος του Πλάτωνα, στο σπήλαιο⁴, είναι αυτό το σημείο όπου συμβαίνει αυτή η γέννηση και ο θάνατος: όταν αναφερόμαστε σε κάτι, τότε αυτό γεννιέται ή αναγεννιέται, συγχρόνως όμως πεθαίνει αυτό που έχουμε αναφέρει πιο πριν⁵ και έρχεται σε αντίθεση με το ερχόμενο.

ΣΟΦΟΙ ΔΕ ΠΡΟΣΙΟΝΤΩΝ: Ο ΛΟΓΟΣ

Μιλούμε για λόγο και όχι για γλώσσα⁶. Η διαφορά είναι ότι ο λόγος είναι ένα μέρος ενός γλωσσικού συστήματος, δέχεται όμως τους κανόνες του όσον αφορά στην γραμματική και το συντακτικό. Άρα η γλώσσα έχει διαφορετικούς λόγους, οι οποίοι υπακούουν στους βασικούς κανόνες, ενώ οι διαφορετικές γλώσσες έχουν διαφορετικούς κανόνες, γραμματικούς  και συντακτικούς, εδραιώνοντας τις διαφορές τους.

Ο λόγος είναι απόρροια του «γνωρίζω» και του «αντιλαμβάνομαι». Οι δύο αυτοί όροι δεν μπορούν να προσδιοριστούν με απόλυτη ακρίβεια για τον κάθε άνθρωπο⁷. Υπάρχουν, λοιπόν, τρεις διαφορετικοί λόγοι: αυτός των θεών, αυτός των σοφών και αυτός του απλού ανθρώπου. Ο καθένας από αυτούς τους λόγους έχει τα δικά του χαρακτηριστικά. Υπάρχουν διαφορετικές νομοτέλειες στην εκφορά του ενός ή του άλλου λόγου. Μπορούμε να δούμε τι συμβαίνει.

Οι θεοί γνωρίζουν αυτά που θα συμβούν. Αυτό μπορούμε να το εκλάβουμε ως μια ταυτότητα νομοτελειακά. Ο λόγος τους είναι πέρα κάποιας αμφιβολίας, αυτό που λένε θα συμβεί. Όμως εδώ υπάρχει ένα θέμα. Πως μπορούμε εμείς να ξέρουμε ποιο είναι ακριβώς αυτό που οι θεοί λένε; Τα σημεία πως μπορούμε να τα ερμηνεύσουμε; Έχουμε ανάγκη από ένα μεσάζοντα γιατί ο λόγος των θεών είναι πάντα διφορούμενος. Ο λόγος που δεν είναι αυστηρά προσδιορισμένος είναι ότι δεν ξέρουμε αυτά που θα γίνουν. Κατά συνέπεια, δεν μπορούμε να καταλάβουμε τον λόγο που αυτοί εκφέρουν με απόλυτη ακρίβεια, άρα υπάρχει μια πολυσημεία.

ΣΟΦΟΙ ΔΕ ΠΡΟΣΙΟΝΤΩΝ: Η ΠΟΛΥΣΗΜΕΙΑ

Ο λόγος των θεών, επίσης, δεν μιλιέται από αυτούς, με άμεσο τρόπο. Γίνεται αντιληπτός από σύμβολα, τα σημεία, όπως τα θεωρούσαν οι Έλληνες φιλόσοφοι. Όπως έχουμε δει δεν υπάρχει μόνο μία εκφορά του λόγου που έρχεται από την αντίληψη αυτών των σημείων. Αυτή η πολυσημεία δημιουργεί ένα ομιχλώδες αφηγηματικό τοπίο. Ως τέτοιο υπάρχει στους ανθρώπους που δεν κατανοούν τα του λόγου, ισχύει τότε «Ενώ στην οδόν έξω, ουδέν ακούουν οι λαοί», όπως αναφέρει ο Καβάφης. Άρα η ύπαρξη του μεσάζοντα είναι αναγκαία.

Ο Καβάφης ορίζει τον μεσάζοντα ως «σοφό». «Εκ των μελλόντων οι σοφοί τα προσερχόμενα αντιλαμβάνονται», λέει. Δεν αναφέρει «γνωρίζουν». Οι διαφορετικές λέξεις «γνωρίζω»-«αντιλαμβάνομαι» έχουν μεγάλη σημασία. Δεν μιλάμε για γνώση αλλά για αντίληψη. Έχουμε ένα πρώτο φίλτρο. Αυτό σημαίνει ότι ο λόγος των θεών είναι ήδη παραποιημένος. Αυτό το φίλτρο έχει να κάνει με τη νοητική και ψυχική κατάσταση του κάθε σοφού. Αν λάβουμε υπόψη μας ότι αυτές οι καταστάσεις είναι ευμετάβλητες⁷, τότε θα καταλάβουμε ότι τα φίλτρα της αντίληψης είναι πολλά, άρα ο λόγος των θεών είναι παραποιημένος τόσο πολύ που πλέον δεν αναγνωρίζεται, αν ήταν δυνατόν να ξέραμε την πρωταρχική του μορφή.

ΣΟΦΟΙ ΔΕ ΠΡΟΣΙΟΝΤΩΝ: ΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ

Ο Καβάφης στο λόγο των σοφών προσδίδει μία μυστική χροιά: «Η μυστική βοή τους έρχεται των πλησιαζόντων γεγονότων». Από πού πηγάζει αυτός ο μυστικισμός; Θα πρέπει να δούμε το «ταράττεται» τι σημαίνει. Αυτή η ταραχή στην ανάγνωση του λόγου των θεών, στην αποκωδικοποίηση του λόγου τους, φέρνει στον άνθρωπο μια δομική νεύρωση. Δεν μπορεί να απαντήσει με ακρίβεια -όπως ένας μαθηματικός συλλογισμός- αλλά υποθέτει. Προτείνει μια ανάγνωση του λόγου χωρίς να ξέρει αν αυτή η πρόταση είναι σωστή ή λανθασμένη. Γιατί δεν ξέρει. Η ερμηνεία των γραφών είναι κάθε φορά διαφορετική. Κάθε φορά που κάποιος ερμηνεύει, ανάλογα με την ψυχική του  κατάσταση, αυτής της στιγμής⁸.  Έχουμε πολλές και διαφορετικές ερμηνείες αυτού του λόγου. Πως είναι δυνατόν να μην υπάρχει μια θολούρα σε αυτό το αφηγηματικό τοπίο, «να μην ακούουν οι λαοί»; Εξάλλου «Η ακοή» που αναφέρεται στο ποίημα, χωρίς μια άμεση συνέχεια, δείχνει ότι οι σοφοί πρώτα διαβάζουν, μετά μελετούν, αλλά αυτή η ανάγνωση είναι η στιγμή που παράγεται η πρώτη δομική νεύρωσή τους, τα σημεία είναι πολλά και δύσκολα συνδυάζονται. Ξέρουν όμως να την τιθασεύσουν έτσι ώστε να φτάσουν σε ένα συμπέρασμα, μια υποκειμενική πρόταση.

Αυτός που δεν είναι γνώστης τι θα πρέπει να κάνει; Αν οι σοφοί δεν μπορούν να δώσουν μια λύση, τότε ποιος θα την προσφέρει; Δεν είναι ένα σημείο που θα πρέπει να απελπιστούμε. Άλλωστε ο Καβάφης δεν είναι απελπισμένος. Παραθέτει αυτές τις παραδοχές, κρυμμένες πίσω από τις λέξεις, και μας δείχνει αυτό που υπάρχει, ως αφήγημα. Είναι πολύ σημαντικό να προσπαθήσουμε να ξεδιαλύνουμε αυτό το θολό αφηγηματικό τοπίο. Μπορούμε να προσεγγίσουμε τον τρόπο των σοφών και να δομήσουμε η δική μας αντίληψη.

ΣΟΦΟΙ ΔΕ ΠΡΟΣΙΟΝΤΩΝ: ΤΟ ΧΑΟΣ

Ακόμη αυτό το «ουδέν ακούουν οι λαοί» είναι ένας ορισμός του χάους, έτσι όπως στην αφήγηση το βρίσκουμε. Αλλά από το χάος μπορούμε πιο εύκολα να παράγουμε κάτι. Από το συντεταγμένο θα πρέπει να το αποδομήσουμε για να κάνουμε μια αναδόμηση, μια άλλη έκφανση της πραγματικότητας. Το χάος είναι πιο παραγωγικό, ο ποιητής φαίνεται να το ξέρει αρκετά καλά, όπως όλοι οι σπουδαίοι ομότεχνοί του. Ο Καβάφης περιγράφει δύο κόσμους: Αυτό της μελέτης και της προσήλωσης σε ένα θέμα, εδώ ο λόγος των θεών, που κάνουν οι σοφοί. Εκείνο της μερικής αντίληψης, μιας αίσθησης της πραγματικότητας που έχει ο λαός, αυτή που δεν βασίζεται σε κάποια μελέτη ή ανάλυση.

Δεν προτρέπει τον αναγνώστη να βρίσκεται στον ένα ή στον άλλο κόσμο, όπως κάνει σε άλλα ποιήματά του. Στο «Σοφοί δε προσιόντων» τον αφήνει ελεύθερο να επιλέξει. Θα είναι δίπλα στους επαΐοντες ή σε αυτούς που είναι ευχαριστημένοι με μια αίσθηση της πραγματικότητας; Η επιλογή είναι δική μας. Δεν υπάρχει εδώ σωστό ή λάθος, καλή κατάσταση ή καταστροφή. Υπάρχει μια επιλογή που κάποιος θα πρέπει να την κάνει κάποια στιγμή, αν θέλει να επικοινωνήσει και να καταλάβει⁹ τον κόσμο του.

Τελικά, οι τρεις χαρακτήρες αυτής της καβαφικής αφήγησης, οι θεοί, οι σοφοί και ο λαός, μπορούν εύκολα να γίνουν κάτι άλλο, σε μια αφήγηση που θα φτιάξουμε εμείς. Ο Καβάφης δεν τους προσδιορίζει με ακρίβεια, άρα η χωρική μετατόπιση είναι εφικτή, αρκεί να έχει κάποιες βάσεις σύνθεσης. Οι τρεις αυτοί χαρακτήρες είναι περισσότερο σημαίνοντα παρά σημαινόμενα.

1. Κ. Π. Καβάφης, «Τα ποιήματα», τ. Α΄, επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης, εκδ. Ίκαρος και εκδ. Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη ΑΕ, 2011, σ. 25 και 129-130.
2. Γ. Λεχωνίτη, «Καβαφικά αυτοσχόλια», με εισαγωγικό σημείωμα Τίμου Μαλάνου, Αλεξάνδρεια 1942, ομοιότυπη έκδοση με μερικές αλλαγές και προσθήκες του Τίμου Μαλάνου, Αθήνα 1977.
3. Julia Kristeva, «La révolution du langage poétique», εκδ. Du Seuil, Παρίσι 1974, ειδικά στις σ.σ. 83-100.
4. Πλάτων, «Τίμαιος», εκδ. Πόλις, μτφρ., εισαγωγή, σχόλια Βασίλης Κάλφας, Αθήνα 1995. Βλέπε την αναφορά στη μητέρα του γίγνεσθαι, σ.σ.238-241, στην ύπαρξη των ιδεών, σ.σ. 242-244, και στη Χώρα, σ.σ.244-245.
5. Julia Kristeva, «La révolution du langage poétique», εκδ. Du Seui, Παρίσι 1974, σ.σ. 102-103 και 108-116.
6. Πρόκειται για μια διαφορά στην αναφορά αυτών των γλωσσολογικών όρων. Ο Ferdinand de Saussure, στο «Cours de linguistique générale», εκδ. Payot, Παρίσι 1995, αναφέρει τους τρεις διαφορετικούς όρους: γλώσσα, προφορικός λόγος, λόγος. «Έχουμε προσδιορίσει τα θέματα και όχι τις λέξεις. Οι προσδιορισμένες διακρίσεις δεν μπορούν να θέσουν σε αμφιβολία κάποιους όρους ιδιότυπους που δεν καλύπτουν τις διαφορές τους από τη μία γλώσσα στην άλλη» (σ. 31, μετάφραση δική μου). Οι όροι langue-parole-langage έχουν διαφορετική έννοια σε διάφορες γλώσσες. Για παράδειγμα στα ελληνικά είναι γλώσσα-λόγος, το parole θα μπορούσε να μεταφραστεί ως προφορικός λόγος ή ιδιότυπος λόγος, στα γερμανικά είναι Sprache-Rede, χωρίς να υπάρχει αυστηρός προσδιορισμός, στα αγγλικά είναι language-speech-speaking κ.ο.κ. (σ.σ. 423-425).
7. Βλέπε Ζακ Λακάν, «Οι ψυχώσεις», εκδ. Ψυχογιός, μτφρ. Ρούλη Χριστοπούλου, Βλάσης Σκολίδης, μεταγραφή κειμένου Ζακ-Αλέν Μιλέρ, Αθήνα 2005, σ.σ. 61-74. Επίσης Ζακ Λακάν, «Ακόμη, εικοστό σεμινάριο», δίγλωσση έκδοση (γαλλικά και ελληνικά), εκδ. Ψυχογιός, μτφρ. Βασίλης Σκολίδης, μεταγραφή κειμένου Ζακ-Αλέν Μιλέρ, Αθήνα 2011, σ.σ. 212-243.
8. Βλέπε Ερρίκος Μπερξόν, «Τα άμεσα δεδομένα της συνείδησης», μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1998. Ειδικά σ.σ. 141-157.
9. Αυτό είναι το ζητούμενο της εθνογραφίας και της ανθρωπολογίας, μετέπειτα. Βλέπε τα βιβλία του Claude Lévi-Strauss, «La pensée sauvage», εκδ. Plon, Παρίσι, 1962, «Anthropologie structurale», εκδ. Plon, Παρίσι 1974, και «Anthropologie structural deux», εκδ. Plon, Παρίσι 1996. Σε αυτά και σε άλλα διερευνάται το θέμα πως ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται αυτά που γίνονται, πως κτίζει τις κοσμοθεωρίες του και με ποιο τρόπο δημιουργεί μια αντίληψη της πραγματικότητας στην οποία ζει, μέσω των μύθων, των συμβόλων και των δομών τους.

Επιστροφή στο εισαγωγικό σημείωμα-ευρετήριο άρθρων

Διαβάστε τα άρθρα που αναφέρονται στην λογοτεχνία

Δείτε τα βίντεο που έχουμε ετοιμάσει