Μία ψυχαναλυτική διερεύνηση
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Από τότε που ιστορούνται οι πόλεμοι, απ’τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι σήμερα, οι πολεμικές συρράξεις έχουν σαν επακόλουθο τη φυλάκιση ή την αιχμαλωτισία ανθρώπων, είτε είναι πολεμιστές είτε είναι άμαχοι. Ποια είναι όμως τα χνάρια στον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου μετά από τέτοιες εμπειρίες; Αυτό είναι ένα θέμα που δεν έχει τόσο αναλυθεί, με άμεσο τρόπο, ιδίως απ’την ψυχαναλυτική θεώρηση.
Σκοπός μας είναι να συζητήσουμε το ψυχολογικό τραύμα έτσι όπως παρουσιάζεται σε αυτές τις περιπτώσεις, αλλά και στον εγκλεισμό, σε περιόδους ειρήνης, για ποινικούς ή πολιτικούς κρατουμένους. Το πρώτο θέμα που θα μας απασχολήσει είναι ο ορισμός του τραύματος, στην ψυχολογική του θεώρηση, που έπεται ή όχι από ένα σωματικό τραύμα, μόνιμο ή παροδικό. Όταν αποδώσουμε τον ορισμό του ψυχολογικού τραύματος θα μπορέσουμε να το εξετάσουμε, αναλύοντας διαφορετικές περιπτώσεις, για να φτάσουμε στα αίτιά του.
Θα φτάσουμε στις δομές του χαρακτήρα που παράγουν και δέχονται τις τραυματικές εμπειρίες. Είναι δύο διαφορετικές υποστάσεις που θα μας βοηθήσουν να δούμε πως εγγράφεται αυτή η ψυχική κατάσταση στην κοινωνία. Θα έχουμε λοιπόν την αρχή και το τέλος του αφηγηματικού διανύσματος στο οποίο εγγράφεται το τραύμα. Σε όλες τις περιπτώσεις αυτό το διάνυσμα επεκτείνεται σε άλλο, μία διαδικασία που επαναλαμβάνεται αρκετές φορές, έτσι ώστε το τραύμα μεταλλάσσεται σε κάτι άλλο, σε μία μορφή που θα πρέπει να τη δούμε.
Πιο μπροστά όμως θα πρέπει να δούμε τις κοινωνικές δομές στις οποίες είτε το ίδιο τραύμα είτε τα χνάρια στον ψυχικό κόσμο είτε οι προεκτάσεις τους βρίσκονται και εντάσσονται στη διαδικασία της ανάπτυξης και αλλαγής. Όμως οι κοινωνικές δομές παίζουν τεράστιο ρόλο τόσο στην παραγωγή όσο και στην αναπαραγωγή του ψυχικού τραύματος. Αυτή η κοινωνική ανάλυση είναι απαραίτητη γιατί θα μας βοηθήσει να δούμε όλες τις διαστάσεις του ψυχισμού του ανθρώπου όταν αυτό το τραύμα γεννιέται και όταν μεταφέρεται απ’τον ένα ψυχικό κόσμο σε έναν άλλο.
Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να δούμε τις κοινωνικές συνθήκες, ιστορικά, κοινωνικά και οικονομικά, στην αρχή, για να φτάσουμε στην ψυχολογική απόδοση αυτής της τραυματικής εμπειρίας. Η μεταφορά απ’τη μία ψυχική δομή στην άλλη γίνεται πάνω στον κοινωνικό ιστό, στον οποίο αφήνει ίχνη ικανά να παράξουν και να αναπαράξουν τέτοιες δομές κοινωνικές που θα μας δώσουν ψυχικές καταστάσεις απρόβλεπτες έως ένα βαθμό.
Θα μπορούσαμε σχηματικά να δούμε αυτή την παραγωγή και αναπαραγωγή σα μία συνέχεια ενός οργανισμού που αναπτύσσεται, μεγαλώνει και εξελίσσεται συνεχώς. Στη σχηματιστική αυτή μορφή τα κύτταρα είναι ο χαρακτήρας του κάθε ανθρώπου που εξελίσσεται συνεχώς, ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες, λαμβάνει στοιχεία απ’τα άλλα κύτταρα και, σύμφωνα με αυτά, συνεχώς αλλάζει παίρνοντας μία εντελώς διαφορετική μορφή απ’την αρχική. Με αυτή την έννοια, μέσα απ’αυτή τη διαχρονικότητα, το τραύμα αλλάζει το χαρακτήρα του ανθρώπου και αυτός μεταλλάσσεται, μία διαδικασία που συνεχίζεται έτσι, χωρίς να ξέρουμε πότε αυτή τελειώνει.
Με άλλα λόγια, θα απαντήσουμε στα ερωτήματα, ποιο είναι αυτό το τραύμα, πως αλλάζει, πότε αλλάζει, πως μετατρέπει το χαρακτήρα του ανθρώπου, με ποιο τρόπο, προς ποια κατεύθυνση, πως γίνονται αυτές οι αλλαγές σε βάθος χρόνου. Ερωτήσεις που εναγωνίως απαιτούν απαντήσεις. Αυτό είναι η δίκη μας υπόθεση να εκκινήσουμε τη νοητική διαδικασία της έρευνας και του προσδιορισμού. Δε δικαιούμαστε να καθοδηγήσουμε αυστηρά και να προσδιορίσουμε αυστηρά τις απαντήσεις γιατί αυτή η ψυχολογική έρευνα δεν μπορεί να είναι ολοκληρωτικού χαρακτήρα. Αυτό που θα πρέπει να κάνουμε είναι να αφήσουμε αυτή την εξελικτική διαδικασία ανοιχτή σε κάθε προσέγγιση και θεώρηση.
Καταλήγουμε στην ανάλυση του νέου χαρακτήρα, μετά τη μετατραυματική επιρροή, για να ανακαλύψουμε την παθογένειά του. Αυτή η δυσμορφία όμως μπορεί είτε να χαρακτηριστεί είτε να προσδιοριστεί σα μία αρρώστια. Στην πραγματικότητα είναι μία νέα νεοπλασία η οποία σαν τέτοια θα πρέπει να αποδοθεί. Σε αυτό το σημείο θα μιλήσουμε για τη θεραπεία, με τις δύο διαφορετικές έννοιες αυτού του όρου.
Η θεραπεία μπορεί να είναι η εξυπηρέτηση αυτής της κατάστασης, ο διακανονισμός της, η περιγραφή αυτής της τραυματικής κατάστασης, ακόμα η διαχρονική μελέτη της. Μπορεί ακόμη να είναι η άλλη έννοια της θεραπείας, η ήπια ίαση, με την έννοια της ανάλυσης, της διακριτικής καθοδήγησης και εκμάθησής της, η διακριτική βοήθεια στο να ιαθεί ο εν λόγω χαρακτήρας, αλλά με τις δικές του δυνάμεις. Με αυτή την τελευταία έννοια θα ασχοληθούμε ψυχαναλυτικά.
Σε αυτό το σημείο θα εξετάσουμε τους διαφορετικούς τρόπους ψυχοθεραπείας, όπως είναι το ψυχόδραμα, το θεατρικό παιχνίδι, η τέχνη, η θρησκεία και η πολιτική, για να εξετάσουμε αν μπορεί αυτό το άτομο, με αυτές τις διαδικασίες να φτάσει στην αυτοϊασή του. Να απαντήσουμε τελικά στο ερώτημα αν ο καλλιτέχνης, ο ψυχοθεραπευτής, ο ιερέας, ο πολιτικός και κοινωνικός καθοδηγητής μπορούν να παίξουν το ρόλο του ψυχαναλυτή και σε ποιο βαθμό.
Για να φτάσουμε σε ένα συμπέρασμα, το οποίο δε θα είναι παρά μία νέα διαδικασία που ο αναγνώστης μπορεί να ξεκινήσει, η δική του έρευνα στο θησαυρό της βιβλιογραφίας των κοινωνικών, ιστορικών, οικονομικών, φιλοσοφικών και ψυχολογικών πηγών, απ’την οποία θα διαμορφώσει τη δική του άποψη.
Αν το πετύχουμε αυτό θα είμαστε ευτυχείς γιατί δεν νουθετήσαμε αλλά βοηθήσαμε, έστω και λίγο, στη διαμόρφωση απόψεων, στην εκκίνηση μίας διαδικασίας που δε θα την ξέρουμε και ούτε χρειάζεται να τη γνωρίζουμε, αλλά και ούτε θα θέλαμε επίσης. Ελπίζουμε αυτή να υπάρχει μέσα στο κοινωνικό δρώμενο για κάποιο χρονικό διάστημα, ελπίζουμε σημαντικό στη χρονικότητά του.
Γιάννης Φραγκούλης
(ερευνητής-ψυχαναλυτής)
