ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΦΑΙΝΕΤΑΙ;
Φόνοι γυναικών: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης*
Τα δύο χρόνια παρακολουθούμε ρεπορτάζ για δολοφονίες γυναικών. Είναι αυτά τα χρόνια που είμαστε στην καραντίνα ή σε περιορισμούς. Τι έχει, άραγε, φταίξει; Είναι ένα φαινόμενο της εποχής μας; Γιατί 13 δολοφονίες σε 11 μήνες; Αυτά είναι τα πρώτα ερωτήματα που έρχονται στο νου μας. Θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε. Πολύ περισσότερο να ανοίξουμε τη βιτρίνα και να δούμε το βασιλιά γυμνό.
ΦΟΝΟΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ: Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΒΙΑΣ
Ας πάρουμε τα ερωτήματα με τη σειρά τους. Είναι αυτονόητο ότι θα ανοίξουν δρόμοι που θα μας οδηγήσουν σε άλλα μονοπάτια. Αυτό όμως είναι κάτι που ο αναγνώστης θα το κάνει μόνος του. Αυτό το κείμενο δείχνει μία άποψη. Δε θέλει να την επιβάλλει. Αυτό θα ήταν βίαιο. Άρα παράλογη σαν ενέργεια αφού ο συγγραφέας του καταδικάζει απερίφραστα τη βία.
Θα αφήσουμε το πρώτο ερώτημα για το τέλος. Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, από αυτό το φαινόμενο. Η βία εναντίον των γυναικών είναι ένα φαινόμενο της εποχής μας; Σαφέστατα και όχι. Όλοι γνωρίζουμε από αφηγήσεις γυναικών ή αντρών ότι οι γυναίκες ήταν υποκείμενα της βίας τόσα χρόνια όσα η Ιστορία μας εξιστορεί. Αναφέρεται ότι ο άνθρωπος των σπηλαίων έδειρε τη γυναίκα του πριν να κάνει έρωτα μαζί της. Πριν να την αγαπήσει!
ΦΟΝΟΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ: Η ΕΓΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΒΙΑΣ
Η βία, ως πράξη μέσα στην κοινωνία, εμφανίζεται με τον ιστορικό λόγο. Ο Έριχ Φρομ αναφέρει ότι η ιστορία έτσι όπως είναι γραμμένη δεν είναι τίποτε άλλο από μία αφήγηση της βίας. Πριν τον ιστορικό λόγο όλα ήταν ειρηνικά. Δεν υπήρχε ανάγκη να αναφερθεί κάτι. Με την πρώτη εμφάνιση της βίας στην κοινωνία του ανθρώπου, αυτό ήταν κάτι αξιοσημείωτο. Στο βιβλίο του «Η ανατομία της ανθρώπινης καταστροφικότητας», εκδ. Μπουκουμάνη, μτφρ. Τζένη Μαστοράκη, Αθήνα 1977, αναφέρονται εξαντλητικά και αναλυτικά οι μορφές της βίας. Ο Φρομ, βέβαια, το βλέπει από κοινωνική και ψυχαναλυτική ματιά. Άρα το συνδέει με το χαρακτήρα του ανθρώπου.
Γιατί όμως συνδέεται ο χαρακτήρας του ανθρώπου με τη βία; Γιατί όχι ένας άλλος εξωγενής παράγοντας; Η απάντηση είναι ότι ο άνθρωπος είναι αυτός που δημιουργεί τις συνθήκες στις οποίες παράγονται τα κοινωνικά φαινόμενα. Δεν μπορούμε να φανταστούμε το παράγοντα τύχη ή μοίρα, ακόμη ένα μοχθηρό θεό. Ο ίδιος ο άνθρωπος είναι αυτός που δημιουργεί το έδαφος για να παραχθεί και να αναπαραχθεί η βία. Αυτός είναι που θερίζει τους καρπούς αυτής της πράξης του.
ΦΟΝΟΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΜΗΤΕΡΑ ΣΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ
Είναι εύκολο να παρατηρήσουμε ότι η βία εμφανίζεται όταν ο άνθρωπος αρχίζει να ξεχωρίζει τα δικά του εργαλεία παραγωγής. Με άλλα λόγια τη δική του ιδιοκτησία. Ξεφεύγει από την κοινοκτημοσύνη. Πάει προς την ατομική ιδιοκτησία. Ξέρουμε ότι τα δύο κέντρα εξουσίας ήταν η μητέρα και ο πατέρας. Η πρώτη ασκούσε εξουσία διαχείρισης και στρατηγικής και ο πατέρας την υποστήριζε εκτελεστικά. Η Μητέρα ως Κυβέλη εξουσίαζε τα πάντα. Ο Πατέρας ακολουθούσε. Οι μελέτες του Κλοντ Λέβι Στρος στους αυτόχθονες του Αμαζονίου δίνουν μία εικόνα της λεγόμενης πρωτόγονης κοινωνίας.
Αν μείνουμε σε αυτό το σημείο 0, αυτό της παραγωγής της βίας, θα ανακαλύψουμε το ρόλο της πατριαρχίας. Ο Κλοντ Λέβι Στρος μιλά για την άγρια σκέψη. Στο βιβλίο που έγραψε ότι άγριος μπορεί να είναι κάποιος που κατοικεί σε μία ζούγκλα ή σε μία μεγαλούπολη. Στο βιβλίο «La pensée sauvage», Claude Lévi-Strauss, εκδ. Plon, Παρίσι 1962, αναλύεται το θέμα εκτεταμένα. Ο Λέβι Στρος στην ανάλυση του φτάνει και στην αρχαία ελληνική μυθολογία και δραματική. Έτσι μπορούμε να φτάσουμε στην Κλυταιμνήστρα. Ένα σημαντικό σημείο του μύθου, της ιστορίας και των χαρακτήρων.
ΦΟΝΟΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ: ΟΙ ΔΟΜΕΣ ΤΗΣ
Θα μπορούσαμε να το πούμε κάπως πιο απλοϊκά: Ο Ορέστης σκοτώνει. Όπως θα δούμε στο μύθο του Ορέστη, αυτός παίρνει εκδίκηση για το φόνο του πατέρα του. Σε αυτό το σημείο έχουμε σε έντονη αντιπαράθεση την Κλυταιμνήστρα εναντίον του Αγαμέμνονα. Με άλλα λόγια η Μητέρα εναντίον του Πατέρα. Ο δεύτερος νικά. Είναι μία νίκη χωρίς επιστροφή. Η μητριαρχία έχει νικηθεί οριστικά. Η πατριαρχία έχει νικήσει και επιβάλλει τους όρους της. Η βία του Ορέστη νομιμοποιείται από την πόλη του, αφού έχει πάρει το «χρίσμα» από την Αθήνα. Έτσι έχει γίνει νόμος του κράτους.
Καταλαβαίνουμε ότι η νομιμοποίηση της βίας έχει σε αυτό το σημείο της αφήγησης τη ρίζα της. Ποια είναι όμως αυτή η βία; Οι μορφές της θα μπορούσαμε να πούμε συνοπτικά ότι είναι κρατική, κατασταλτική και ατομική. Οι δομές της θα είναι σωματικές, ιδεολογικές ή και τα δύο. Η ρίζα της όμως είναι η πατριαρχία. Η δύναμη της άλλοτε είναι πιο μεγάλη, άλλες φορές πιο μικρή. Το σημείο όπου φτάνει είναι ο άνθρωπος.
ΦΟΝΟΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ: ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΒΙΑΣ
Ο άνθρωπος είναι αυτή η οντότητα όπου η βία πραγματώνεται. Είναι προφανές ότι σε αυτό το σημείωμα δεν μπορούμε να αναλύσουμε όλο το θέμα. Έτσι όπως το εκθέσαμε. Βασικά λόγω του περιορισμού του χώρου. Κατά συνέπεια θα επανέλθουμε σε αυτή τη μελέτη.
Το θέμα μας είναι η βία εναντίον των γυναικών. Σε αυτό θα έρθουμε για να δούμε τις άλλες πτυχές. Με αυτό τον τρόπο θα καταφέρουμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα που τέθηκαν σε αυτό το σημείωμα. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι θα βρούμε και άλλες πτυχές του ολογράμματος που θα ονομάζαμε «φόνοι γυναικών».
*Ο Γιαννης Φραγκούλης είναι ψυχαναλυτής
