ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΕΠΙΤΑΦΙΟΥ
Ύμνοι: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης
Υπάρχει μια ουσιαστική και σημαντική αντίθεση: την εβδομάδα του Πάσχα έχει επικρατήσει να ακούμε μουσικές που είναι μελαγχολικές, οι ύμνοι που υπάρχουν στην λειτουργία την Παρασκευή δεν είναι καθόλου μελαγχολικοί. Γιατί συμβαίνει αυτό; Θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια εξήγηση.
Ύμνοι: Το πένθος
Η ταφή του Χριστού είναι μια στιγμή πένθους. Πεθαίνει ο θεάνθρωπος και ο κόσμος πενθεί αυτή την απώλεια. Όμως, από θεολογικής άποψης, υπάρχει μια αντίφαση. Αυτή θα την εξηγήσουμε στη συνέχεια αυτού του άρθρου. Το πένθος εστιάζει στην απώλεια του μεσσία, του Χριστού. Δεν είναι ξεκάθαρο τι σημαίνει πένθος. Αν δεχτούμε ότι ο Χριστός δεν πέθανε αλλά αναστήθηκε, όπως αναφέρουν τα ευαγγέλια, τότε ένα τόσο βαθύ πένθος είναι μάλλον περίεργο.
Από την άλλη μεριά, ο θάνατος του Χριστού δεν είναι παρά η αρχή για μια άλλη ζωή, εντελώς διαφορετική από την προηγούμενη. Αν μελετήσουμε πιο προσεχτικά τα θεολογικά κείμενα θα δούμε ότι ο Χριστός είναι παρών, ακόμα και αν δεν είναι ζωντανός, ως σάρκα. Είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι αυτή η αντίληψη ελάχιστα διαφέρει από την επικούρεια φιλοσοφία: Ο θάνατος δεν μας απασχολεί ως πληγή αφού εμείς δεν θα αισθανόμαστε. Δεν είναι ένα τέλος αλλά ένα νέο ξεκίνημα.
Ύμνοι: Ο φόβος
Στα ύστερα χριστιανικά χρόνια το πένθος μετατρέπεται σε φόβο. Ο πιστός στην χριστιανική θρησκεία φοβάται ότι θα είναι μόνος του, απροστάτευτος από τον σωτήρα-Χριστό που ήταν το αποκούμπι του για όλα τα προβλήματα που προκύπτουν. Ο μεσσιανισμός έχει αυτό το χαρακτηριστικό.
Ο φόβος ήταν και είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό για να είναι ο άνθρωπος υπόδουλος ενεργειών που δρομολογούσε το κράτος η Ανατολική Ρώμη, η μετέπειτα Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η λύπη έρχεται από τον φόβο. Ο πιστός, τώρα, δεν λυπάται μόνο για τον νεκρό Χριστό, αλλά για την πιθανή απώλεια και επερχόμενες τιμωρίες όταν αυτός, ο κάθε άνθωπος, θα έκανε μία αμαρτία.
Ύμνοι: Η λύπη
Ένας καλός πιστός, σε μια σωστή κοινωνία, θα πρέπει να πενθεί όλη την εβδομάδα του Πάσχα. Αυτό επιτάσσει το τυπικό της Εκκλησίας, ως θεσμός, και αυτό έχει υιοθετήσει το κράτος και, πλέον, έχει επιβάλλει σε όλες τις επίσημες συμπεριφορές της κοινωνίας, της λεγόμενης υψηλής κοινωνίας. Με αυτή την έννοια, αυτή η συμπεριφορά έχει γίνει πλέον κάτι που θα πρέπει να εξασκούν όσοι θέλουν να λέγονται καλοί χριστιανοί.
Σε όλη την κοινωνία είναι πλέον αποδεκτό και επιβεβλημένο. Η λύπη πλέον έχει μετατραπεί σε μια εθιμοτυπική συμπεριφορά που χάνει, όλο και περισσότερο, το ουσιαστικό βάρος της. Υπάρχουν, βέβαια, κάποιες ασάφειες, όσον αφορά στο αναίτιο συναίσθημα λύπης.
Ύμνοι: Η χαρμολύπη
Αν διαβάσουμε προσεχτικά τους ύμνους θα δούμε κάποια διαφορετικά στοιχεία. Ειδικά οι ύμνοι της ακολουθίας που υπάρχουν στο τελετουργικό της περιφοράς του Επιταφίου έχουν έντονο το συναίσθημα της χαράς και της λύπης. Αυτό το συναίσθημα είναι η συγκρατημένη ευχαρίστηση, δηλαδή μια απόλαυση που δέχεται κάποιους περιορισμούς από την λύπη που συνεπάγεται η απώλεια του Χριστού.
Οι ύμνοι βάζουν στο στόμα της Παναγίας λόγια που δείχνουν μεν πόνο αλλά και χαρά αφού ο Χριστός θα εμφανιζόταν κάποια ορισμένη στιγμή στο μέλλον. Το «Ω γλυκύτατό μου έαρ…» έχει δύο βασικά στοιχεία. Αναπολεί τον γιό της και δέχεται να έχει μια συγκρατημένη απόλαυση. Εδώ είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι υπάρχει ένα παραλληλισμός της Παναγίας με άλλες θρησκευτικές περσόνες.
Ύμνοι: Η απώλεια του παιδιού
Δεν είναι η πρώτη φορά που η μάνα χάνει το παιδί της. Η Δήμητρα χάνει την Περσεφόνη και είναι δυστυχισμένη. Βάζει μαύρα και δεν αφήνει να καρποφορήσει η γη. Ο Δίας δέχεται για έξι μήνες να είναι η Περσεφόνη με την μητέρα της και άλλους έξη μήνες να ζει στον κάτω κόσμο. Βλέπουμε ότι η επιστροφή της Περσεφόνης ταυτίζεται με τον ερχομό της άνοιξης.
Στο χριστιανικό Πάσχα έχουμε το ίδιο αφηγηματικό μοτίβο. Αυτό διαφέρει πολύ από το εβραϊκό, όπου γιορτάζεται η απελευθέρωση του εβραϊκού λαού από την δυναστεία των Φαραώ, στην Αίγυπτο. Το Πάσχα φέρνει την άνοιξη και, μαζί, την ελπίδα για την διαιώνιση του ανθρώπινου είδους. Με αυτό τον τρόπο εξηγείται ο βυζαντινός ύμνος που βάζει τα αισιόδοξα λόγια στο στόμα της Παναγίας.
Ύμνοι: Η ελπίδα
Αυτό που μένει είναι το συναίσθημα της ελπίδας. Η χριστιανική αφήγηση αφήνει αυτή την ελπίδα στους πιστούς. Είναι καλό για να μην υπάρχουν πολλά ψυχολογικά προβλήματα που θα οδηγήσουν σε έντονη κατάθλιψη ή σε παράνοια. Φυσικά, κανένας δεν θέλει μια μαζική κατάθλιψη ή παράνοια που θα αποδομούσε την κοινωνία.
Η χριστιανική αφήγηση δίνει μια διέξοδο που ελάχιστα έχει ερευνηθεί. Μία ανάλογη έρευνα θα πιστοποιούσε ότι αυτή η λύπη είναι παράλογη και ουσιαστικά έχει έναν άλλο σκοπό, αυτόν της εμπλοκής του ανθρώπου σε ένα αδιέξοδο που θα τον αναγκάσει να δεχτεί αυτά που επιθυμεί το κυβερνητικό σύστημα που διοικεί την κοινωνία.
