ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΓΙΑ ΠΟΙΑ ΠΟΛΗ;

Η πόλις: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

Είναι ξεκάθαρο ότι ο Κωνσταντίνος Καβάφης αναφέρεται σε μια πόλη, έστω αφηρημένη, σε αυτό το ποίημα του 1910; Ή μήπως κάτι άλλο θέλει να μας πει; Μήπως μας προβληματίζει σχετικά με τον εαυτό μας; Αν η τελευταία ερώτηση είναι εύκολο να απαντηθεί οι άλλες δεν έχουν μια προφανή απάντηση. Θα πρέπει κάποιος να αναλύσει τις δομές του ποιήματος«Η πόλις» για να έχει κάτι να προτείνει.

Η ΠΟΛΙΣ: ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ

Ας διαβάσουμε πρώτα το ποίημα:

Η ΠΟΛΙΣ       

«Είπες· «Θα πάγω σ΄άλλη γη, θα πάγω σ΄άλλη θάλασσα.

Μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλλίτερη από αυτή.

Κάθε προσπάθειά μου μια καταδίκη είναι γραφτή·

κ΄ειν΄η καρδιά μου -σαν νεκρός- θαμένη.

Ο νους μου ως πότε μες στον μαρασμό αυτό θα μένει.

Όπου το μάτι μου γυρίσω, όπου κι αν δω

ερείπια μαύρα της ζωής μου βλέπω εδώ,

που τόσα χρόνια πέρασα και ρήμαξα και χάλασα.»

Καινούργιους τόπους δεν θα βρεις, δεν θα ΄βρεις άλλες θάλασσες.

Η πόλις θα σε ακολουθεί. Στους δρόμους θα γυρνάς

τους ίδιους. Και στες γειτονιές τες ίδιες θα γυρνάς·

και μες στα ίδια σπίτια αυτά θα ασπρίζεις.

Πάντα στην πόλι αυτή θα φτάνεις. Για τα αλλού -μη ελπίζεις-

δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό.

Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες εδώ

στην κόχη τούτη την μικρή, σ΄όλην την γη΄την χάλασες.»

Η ΠΟΛΙΣ: ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ

Μπορούμε να πούμε ότι το ποίημα χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο υπάρχει ένας διάλογος μεταξύ δύο προσώπων. Το δεύτερο είναι μια προτροπή του ενός από αυτούς, σε αυτόν που θέλει να νουθετήσει. Ποια είναι, όμως αυτά τα δύο άτομα; Που βρίσκεται σε αυτά ο ποιητής;

Τον Αύγουστο 1894 αυτό το ποίημα γράφτηκε για πρώτη φορά. Είχε τίτλο «Πάλι στην ίδια πόλι». Ο Κωνσταντίνος Καβάφης το είχε κατατάξει στην ενότητα Φυλακαί. Το 1948 δημοσιεύθηκε με αυτή τη μορφή. Για αυτό το ποίημα έχει αναφερθεί ο ποιητής:

«Η στιχουργία και κυρίως οι ομοιοκαταληξίες είναι άψογες. Από τις επτά ομοιοκαταληξίες πάνω στις οποίες έχει οικοδομηθεί το ποίημα, οι τρεις είναι ομόηχες και μία τονίζεται στην προπαραλήγουσα. Αλλά το παράκαμα και κάπως στριμώχτηκα από τις απαιτήσεις του μέτρου· και φοβούμαι ότι δεν έβαλα στην δεύτερη στροφή όλα όσα θα έπρεπε να έχουν μπει σε αυτήν. (…) Υπάρχει μια κατηγορία ποιημάτων που ο ρόλος τους είναι να υποβάλλουν. Το ποίημα μου ανήκει σε αυτήν την κατηγορία. (…) Έχω την πεποίθηση πως οι στίχοι μου θα υποβάλλουν σε έναν καλλιεργημένο, καλοπροαίρετο αναγνώστη, μιαν εικόνα της βαθείας, της ατελεύτητης απελπισίας, την οποία περιέχουν μα δεν μπορούν να την αποκαλύψουν ολόκληρη»¹.

Η ΠΟΛΙΣ: Η ΥΠΟΒΟΛΗ

Προφανώς ήταν πρόθεση του ποιητή να υποβάλλει μια άποψη. Άρα μέσα σε αυτές τις λέξεις υπάρχει η παρότρυνση του Καβάφη. Εν γνώσει του θέλει να υποβάλλει και όχι να προτείνει κάτι. Ελπίζει ο αναγνώστης να μην αισθανθεί άσχημα και να το δεχτεί. Στην επιστολή όμως χρησιμοποιεί την λέξη «απελπισία». Αυτό είναι ένα στοιχείο που δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει.

Η απελπισία είναι διάχυτη στους πρώτους στίχους. Βάζει τον άνθρωπο, που θέλει να φύγει, να δείχνει πόσο απελπισμένος είναι. Η φυγή του πρόκειται να γίνει με οποιονδήποτε τρόπο, στα τυφλά. Σαν να είναι ένας στρατιώτης και οπισθοχωρεί ατάκτως. Με άλλα λόγια δεν έχει κάποιο σχέδιο. Ίσως αυτό θα είχε μέσα του την προοπτική μιας αντεπίθεσης ή μιας νίκης. Τα αφήνει όλα και φεύγει. Ξέρουμε πολύ καλά ότι αυτή η φυγή μόνο βαριά ήττα μπορεί να φέρει.   

Ο Καβάφης τον αφήνει να εκφράσει το παράπονό του. Να μιλήσει για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται στην οποία δεν υπάρχει κάποια ελπίδα. Μόνο η φυγή. Αυτή είναι η ελπίδα να βρει μιαν άλλη πατρίδα, καλύτερη από αυτή που αφήνει. Αλλά και αυτό δεν το ξέρει. Αυτή η ελπίδα του είναι στα τυφλά. Άλλωστε τι να ελπίζει ένα νεκρός. Η ψυχή του έχει ήδη πεθάνει. Η αιτία του θανάτου της είναι ο μαρασμός. Καταλαβαίνουμε ότι το πρόβλημα έχει μετατοπιστεί.

Η ΠΟΛΙΣ: ΤΟ ΑΞΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Δεν πρόκειται για κάποιον που βιώνει ένα ερωτικό πρόβλημα. Ούτε έχει ζήσει μια έντονη και απέλπιδη κατάσταση, προσωπική ή οικογενειακή. Ο μαρασμός μας οδηγεί σε ένα αδιέξοδο αξιών. Το κλειδί για να το καταλάβουμε είναι στους τελευταίους στίχους: «Έτσι που τη ζωή σου ρήμαξες εδώ/στην κώχη τούτη τη μικρή, σ΄όλην την γη την χάλασες.». Βέβαια υπάρχει μια αντίφαση: το «εδώ» έρχεται σε αντίφαση με το «σ΄όλην τη γη». Θεωρώντας ότι ο ποιητής δεν μπορεί να κάνει ένα τόσο μεγάλο λάθος, θα πρέπει αλλού να στρέψουμε την προσοχή μας.

Αυτή η μικρή κώχη είναι το σημαίνον όλου του κόσμου. Για να το πούμε διαφορετικά, αν κάποιος δεν μπορεί να ζήσει σωστά σε αυτό το μικρό μέρος όπου ζει, τότε δεν μπορεί να τα καταφέρει όπου και να πάει. Αυτό είναι το δίδαγμα αυτού του ποιήματος. Αλλά και πάλι, τι θέλει να πει «σωστά»; Αυτό που είναι σωστό για έναν άνθρωπο, για έναν άλλο δεν είναι. Άρα ο Κωνσταντίνος Καβάφης αναφέρεται, εμμέσως πλην σαφώς, στην ηθική όπως αυτή έχει δομηθεί στο αξιακό σύστημα αυτής της κοινωνίας. Έχουμε ένα εποικοδόμημα, όπως αναφέρει ο Αλτουσέρ, που περιορίζει -και άρα καταπιέζει- τα συστήματα που βρίσκονται κάτω από αυτό. Αν η μαρξίζουσα θεωρία του Αντόρνο Αλτουσέρ μας δείχνει το δρόμο για μια καταπιεστική εξουσία, τότε βλέπουμε ότι ανοίγει ένας άλλος δρόμος.

Αναφέροντας ο ποιητής ότι «Η πόλις θα σε ακολουθεί» δείχνει το μεγάλο βάρος της ψυχολογικής πίεσης σε αυτό τον άνθρωπο. Ακολουθώντας τη θεωρία του Ζακ Λακάν, μπορούμε να καταλάβουμε ότι είναι ήδη στο νευρωσικό πεδίο, σχεδόν έχει μπει στο ψυχωτικό. Δεν μπορεί να αντιληφθεί σχετικά την πραγματικότητα. Δεν μπορεί να ξεφύγει από τον Άλλο. Γιατί «στες γειτονιές τες ίδιες θα γερνάς» και «πάντα στην πόλι αυτή θα φτάνεις». Όπου και να πάει το ίδιο πρόβλημα θα κουβαλά και, μάλιστα, με αυξημένο βάρος, αφού έχει επιφορτιστεί με τους αυξημένους παραβατικούς λόγους που του προσφέρει η νεύρωσή του. Όχι μόνο δεν μπορεί να καταλάβει την πραγματικότητα, ως μια αντικειμενική θεώρηση, αν μπορούμε να το πούμε έτσι, αλλά το τραύμα του δημιουργεί μια τραυματική πραγματικότητα που όλο και περισσότερο απομακρύνεται από αυτό που μπορεί κάποιος άλλος να παρατηρήσει.

Η ΠΟΛΙΣ: ΤΟ ΑΔΙΕΞΟΔΟ

Το αδιέξοδο τονίζεται από το «δεν έχει πλοίο για σε, δεν έχει οδό». Δεν υπάρχει επιστροφή. Είναι δύσκολο να καταλάβει από πού έχει έρθει, ποια ήταν η πρώτη του κατάσταση. Για ποια καταπιεστική κατάσταση μιλάμε; Αν θυμηθούμε τις αναφορές τόσο για τη ζωή του ποιητή όσο και για την κατάσταση της κοινωνίας στην οποία ζούσε, τότε αρχίζει να ξεδιαλύνεται το αφηγηματικό τοπίο. Ο παρακμιακός περίγυρος του Καβάφη μπορεί να πει κάποιος ότι εδώ περιγράφεται. Ξέρουμε, όμως, ότι αυτό τον είχε δεχτεί όσο και η «καθώς πρέπει» κοινωνία: το μπουρδέλο, η εκκλησία και το νοσοκομείο. Αν, λοιπόν, κατέκρινε τον περίγυρο του μπουρδέλου τότε θα έπεφτε σε μια βαθιά ιδεολογική αντίθεση.

Ο καβαφικός λόγος μας δείχνει την αιτία που χωρίζουμε τον κοινωνικό χώρο σε παράβαση και σε καθώς πρέπει τρόπο ζωής. Το βέλος του Καβάφη πηγαίνει σε αυτούς που δεν μπορούν να δουν τα αίτια αυτού που ονομάζουν παράβαση. Είναι τυφλοί, όπως αυτοί που δεν μπορούσαν να δεχτούν το θαύμα, στον «Λόγο», του Καρλ Ντράγιερ, ή αυτοί που νομίζουν ότι βλέπουν στο «Περί τυφλότητας».

Η ΠΟΛΙΣ: Ο ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

Η «Πόλις φανταστική (…) Ο ποιητής βεβαίως δεν αντιμετωπίζει γενικότητας (…) αλλά μερικότητα», αναφέρει ο Γ. Λεχωνίτης². Μόνο που αυτή η μερικότητα αναφέρεται σε αυτή την τάξη που θέλει, επιδιώκει και πραγματώνει την καταπίεση του ανθρώπου που οδηγεί στα καταπιεσμένα αισθήματά του, όπως αναφέρει ο Βιλχέλμ Ράιχ³. Αυτά τον οδηγούν στον παραβατικό λόγο, όπως τον δέχεται μια κοινωνία που διέπεται από νόμους που έχει θεσπίσει ένα κατεστημένο επιφορτισμένο από λόγους που δεν θέλουν να δεχτούν το ιδιαίτερο του ανθρώπινου χαρακτήρα, δημιουργώντας ψυχικές εκτροπές του λόγου σε αυτούς που δεν μπορούν να το δεχτούν και δεν έχουν άμυνες. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης όμως είχε πολλές άμυνες.   

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η πρώτη δημοσίευση είχε γίνει στο περιοδικό Νέα Ζωή, με τίτλο «Η πόλις». Η επιστολή ήταν αγγλόφωνη, γράφτηκε το 1895 ή το 1896 και μεταφράστηκε από τον Γ. Π. Σαββίδη, «Κ. Π. Καβάφης, τα ποιήματα», τ. Α΄, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, σ. 127.
2. Γ. Λεχωνίτης, «Καβαφικά αυτοσχόλια», εισαγωγικό σημείωμα Τίμος Μαλάνος, Αλεξάνδρεια 1942 και ομοιότυπη επανέκδοση με μικρές αλλαγές και προσθήκες του Τίμου Μαλάνου, όπως αναφέρεται στην έκδοση, Αθήνα 1977.
3. Βίλχελμ Ράιχ, «Η δολοφονία του Χριστού», εκδ. Αποσπερίτης, μτφρ. Δημήτρης Παπαδημητρίου, Αθήνα , και     «Άκου ανθρωπάκο», εκδ. Ars Brevis, μτφρ. Ομάδα Εντροπία, Αθήνα.

Επιστροφή στο εισαγωγικό-ευρετήριο άρθρων

Διαβάστε τα άρθρα για την λογοτεχνία που έχουμε δημοσιεύσει

Δείτε τα βίντεο που έχουμε δημιουργήσει