ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

ΤΑ ΒΕΛΗ

Η σατραπεία: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

Για τις αδυναμίες του ανθρώπου γράφει ο Κωνσταντίνος Καβάφης στο ποίημά του «Η σατραπεία». Με διδακτικό τρόπο δείχνει τις αδυναμίες και προσπαθεί να προσδιορίσει ένα δρόμο που θα είναι, κατά την άποψή του, πιο σωστός για τον άνθρωπο, δίνοντας μόνο κάποια στοιχεία. Δίνει την δυνατότητα στον αναγνώστη να φτιάξει τη δική του διδαχή. Ας διαβάσουμε το ποίημα:

Η ΣΑΤΡΑΠΕΙΑ: ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ

«Η ΣΑΤΡΑΠΕΙΑ

Τι συμφορά, ενώ είσαι καμωμένος

για τα ωραία και μεγάλα έργα

η άδικη αυτή σου τύχη πάντα

ενθάρρυνση κ΄επιτυχία να σε αρνείται·

να σ΄εμποδίζουν ευτελείς συνήθειες,

και μικροπρέπειες, κι αδιαφορίες.

Και τι φρικτή η μέρα που ενδίδεις,

(η μέρα που αφέθηκες κ΄ενδίδεις),

και φεύγεις οδοιπόρος για τα Σούσα,

κι πηαίνεις στον μονάρχην Αρταξέρξη

που ευνοϊκά σε βάζει στην αυλή του,

και σε προσφέρει σατραπείες και τέτοια.

Και συ τα δέχεσαι με απελπισία

αυτά τα πράγματα που δεν τα θέλεις.

Άλλα ζητεί η ψυχή σου, γι΄άλλα κλαίει·

τον έπαινο του Δήμου και των Σοφιστών,

τα δύσκολα και τ΄ανεκτίμητα Εύγε·

την Αγορά, το Θέατρο, και τους Στεφάνους.

Αυτά που θα σ΄τα δώσει ο Αρταξέρξης,

αυτά που θα τα βρεις στη σατραπεία·

και τι ζωή χωρίς αυτά θα κάμεις.»

Η ΣΑΤΡΑΠΕΙΑ: ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ

Αναφέρεται ότι το ποίημα «Η σατραπεία» γράφτηκε το 1910. Όμως έχει δοθεί μια άλλη ημερομηνία, το 1905. Πάλι, μια επιστολή του Καβάφη, στις 29 Νοεμβρίου 1903, στα αγγλικά μας βάζει αμφιβολίες.

«Χθες συλλογίστηκα αορίστως -μου πέρασε από το νου- το ενδεχόμενο της λογοτεχνικής αποτυχίας, και ένιωσα ξαφνικά σαν να είχε λείψει κάθε γοητεία από την ζωή μου. Και μόνη η σκέψη αυτή, με έκανε να νιώσω μιαν οξύτατη οδύνη. Παρευθύς φαντάστηκα να έχω την απόλαυση του έρωτα -όπως τον εννοώ και τον θέλω-, αλλά ακόμη και αυτό μου φάνηκε, πολύ καθαρά μάλιστα, πως δεν θα ήταν αρκετό να με παρηγορήσει για την μεγάλη απογοήτευση. Τούτο αποδείχνει την αλήθεια του “Η σατραπεία”».¹

Το ποίημα χαρακτηρίζεται από τους φιλόλογους ψευδοϊστορικό, με την έννοια ότι δεν αναφέρεται σε γεγονότα που έχουν λάβει χώρα². 

Το προσδιορίζει και ο Γ. Λεχωνίτης: «Ο ποιητής δεν υπονοεί κατ΄ανάγκη τον Θεμιστοκλέα ή τον Δημάρατον, αλλ΄ούτε και άνθρωπον πολιτικόν. (…) Το υπονοούμενο πρόσωπον είναι εντελώς συμβολικόν, το οποίον δέον να παραδεχθώμεν μάλλον ως ένα τεχνίτη ή και επιστήμονα (…) Αξιοσημείωτος είναι ο εν παρενθέσει στίχος «η μέρα που αφέθηκες κ΄ενδίδεις» (στ. 8), ο οποίος αποτελεί την βάσιν ολοκλήρου του ποιήματος.»³

Αξίζει να αναφερθούμε στο σχόλιο του ποιητή: «Μπορώ να βάλω όλη την δύναμί μου, και να βαστώ την θέσι μου αρκετά στερεά, αλλά, υπό την πίεσιν ισχυροτέρας δυνάμεως, να ενδώσω. Μπορώ να αφεθώ, να μην εξασκήσω παρά ένα μέρος των δυνάμεών μου, κ΄έτσι, υπό την πίεσιν δυνάμεως ισχυράς, να ενδώσω· αλλά δυνάμεως την οποίαν, με πρότασιν περισσοτέρας ισχύος εκ μέρους μου, να μπορούσα να υποστώ ανενδότως»⁴.

Η ΣΑΤΡΑΠΕΙΑ: Ο ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ

Είναι προφανές ότι σε όλο το ποίημα υπάρχουν πολλά σύμβολα που μπορούν του δώσουν τον χαρακτηρισμό συμβολικό. Η πρώτη ανάγνωσή μας ήταν ότι είναι ένα διδακτικό ποίημα. Έχοντας διαβάσει τα διάφορα σχόλια μπορούμε να πούμε ότι είναι περισσότερο μια προτροπή στον αναγνώστη. Δεν είναι ανάγκη να προσδιορίσουμε αυτό το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται ο ποιητής ως μια εξέχουσα προσωπικότητα των γραμμάτων ή των τεχνών. Μπορεί κάλλιστα να είναι κάποιος οποιοσδήποτε άνθρωπος.

Η Περσία, τα Σούσα, η πρωτεύουσά της, όπως επίσης και ο μονάρχης Αρταξέρξης είναι σύμβολα που θέλουν να δώσουν περισσότερη έμφαση, έχοντας βάση το ιστορικό τους φορτίο. Είναι γνωστό ότι η Περσία έχει σημαντικό ρόλο στην ελληνική και ευρωπαϊκή ιστορία. Είναι η πρώτη φορά που κάποιος ηγεμόνας από την Ασία θέλει να καταλάβει την Ελλάδα και, μετά, να κατακτήσει την υπόλοιπη Ευρώπη. Απέτυχε. Ήταν όμως μια απειλή και ένας εχθρός μισητός και τρομερός για τους Έλληνες.

Με αυτή την έννοια, η Περσία και ότι αυτή συνεπάγεται, συμβολικά και ιστορικά, είναι ένας εχθρός. Η προσπάθεια ένταξης σε αυτόν είναι κάτι σαν μια αποστασία ή σαν να έχει πάρει κάποιος εχθρική θέση εναντίον της ίδιας της πατρίδας του. Αν το δούμε πιο προσεχτικά η «πατρίδα» ταυτίζεται με τον «εαυτό». Με άλλα λόγια αυτός βγαίνει από το Εγώ του και κατέχει θέση εχθρική προς αυτό. Εδώ έχουμε ένα πρώτο σημάδι ενός αδιεξόδου (impact). Αυτό μας βάζει σε μια πρώτη νευρωσική θέση, την οποία θα πρέπει να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας.

Η ΣΑΤΡΑΠΕΙΑ: Ο ΔΙΠΛΟΣ ΣΤΟΧΟΣ

«Η μέρα που αφέθηκες κ’ενδίδεις» (στ. 8 του ποιήματος) είναι όντως ένα κλειδί για να κατανοήσουμε καλύτερα αυτό που θέλει να πει ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Ο άνθρωπος έχει δει αυτό το αδιέξοδο, βλέπει ότι δεν μπορεί να το υπερβεί και αποφασίζει να αλλάξει διαδρομή. Να αφεθεί σε μια άλλη προτροπή και να ενδώσει σε μια άλλη απόφαση είναι κάποια λύση. Ίσως θα του αλλάξει τη ζωή και θα τα καταφέρει να ζήσει καλύτερα. Είναι όμως αυτή η ζωή που θέλει;

Αυτό το ερώτημα είναι θεμελιώδες. Ο Καβάφης απαντά: «και τι ζωή χωρίς αυτά θα κάμεις». Το «αυτά» είναι η αναγνώριση από τον Δήμο, από το λαό, και από τους διανοούμενους της εποχής του. Αυτά ο άνθρωπος τα έχει ανάγκη για να τροφοδοτήσει την ταυτότητά του (ID). Αν δεν μπορεί να τα έχει τότε τι κάνει; Μήπως θα πρέπει να ενδώσει;

Σε αυτό το σημείο η κριτική σκέψη του Καβάφη στο ποίημα «Η σατραπεία» απευθύνεται και προς αυτούς που ίσως δεν δίνουν ή δεν διευκολύνουν. Δεν κατακρίνει τον αποστάτη μόνο αλλά και αυτούς που τον παράτησαν και έτσι «αναγκάστηκε» να γίνει εχθρός της πατρίδας του. Δεν είναι ένα βέλος του καβαφικού λόγου, αλλά τα βέλη που χτυπούν και τους δύο.

Ο πρώτος στόχος είναι η αδύναμη πατρίδα να προστατεύσει και να εντάξει, όσο πιο καλά γίνεται, το κάθε μέλος της που έχει δυνατότητες. Ο δεύτερος στόχος είναι το ηττοπαθές άτομο. Αυτό, το δεύτερο το βρίσκουμε και στο ποίημα «Η πόλις» (1910) στο οποίο έχουμε αναφερθεί (βλέπε σχετικό σημείωμα). Δεν είναι λύση να αφήσουμε την μάχη και να φύγουμε, όταν βλέπουμε ότι δύσκολα θα νικήσουμε, αλλά να καταστρώσουμε μια τέτοια στρατηγική που θα μας φέρει κοντά στην νίκη. Αν γίνει αυτό δεν θα αναρωτηθεί κανείς «Τι ζωή χωρίς αυτά θα κάμεις».

Η ΣΑΤΡΑΠΕΙΑ: ΤΑ ΚΕΝΑ

Από την άλλη όμως «αυτά», δηλαδή η αγορά, δηλ. ο Δήμος, το θέατρο, τα στέφανα, τα δύσκολα και ανεκτίμητα εύγε, είναι κάτι που θα πρέπει να αναζητούμε και να τα έχουμε διακαώς; Μάλλον όχι. Εδώ ο καβαφικός λόγος είναι κλειστός σαν στρείδι. Δεν μας αφήνει ούτε καν υπονοούμενα, θα πρέπει εμείς να προβληματιστούμε και να τον ερμηνεύσουμε. Αν δεν είναι όλα αυτά κάτι που οπωσδήποτε θα πρέπει να το έχουμε, τότε κάτι άλλο θα πρέπει να αναζητήσουμε. Ίσως ισχυρότερες αξίες που θα εκπληρώσουν τα κενά στην ταυτότητά μας (ID) και θα απαλύνουν το ψυχικό μας τραύμα. Ποια είναι αυτά; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα θα δοθεί στον αναγνώστη μόνο αν αυτός κάνει μια ανάλυση του ψυχισμού του. Τότε θα του ανοίξει η πόρτα της απόλαυσης και της ικανοποίησης που οδηγούν στο πεδίο της γνώσης.

1. Βλέπε Καβάφης, «Μικρά καβαφικά». Παρατίθεται στο Κ. Π. Καβάφης «Τα ποιήματα», εκδ. Ίκαρος και Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη Α.Ε., 2011, επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδης.
2. Βλέπε Γιώργος Σεφέρης, «Δοκιμές», τομ. Α, εκδ. Ίκαρος, 1974 και «Ο Καβάφης του Σεφέρη, τομ. Α, επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη, εκδ. Ίκαρος, 1984, σ.σ. 9-33.
3. Γ. Λεχωνίτη, «Καβαφικά αυτοσχόλια, με εισαγωγικό σημείωμα του Τίμου Μαλάνου, Αλεξάνδρεια 1942, ομοιότυπη επανέκδοση με μικρές αλλαγές και προσθήκες του Τίμου Μαλάνου, Αθήνα 1977.
4. Diana Haas, «Σχόλια του Καβάφη σε ποιήματά του», στον συλλογικό τόμο «Κύκλος Καβάφη», 1983, σ.σ. 83-109.

Επιστροφή στο εισαγωγικό σημείωμα-ευρετήριο άρθρων

Διαβάστε τα άρθρα σχετικά με την λογοτεχνία

Δείτε τα βίντεο που έχουμε δημιουργήσει