ΠΟΙΗΣΗ
Ο ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΝΟΣ
Κωνσταντίνος Καβάφης: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης
«Δόκιμε σοφιστή που απέρχεσαι εκ Συρίας
περί Αντιοχείας σκοπεύεις να συγγράψεις,
εν τω έργω σου τον Μέβη αξίζει να αναφέρεις.»
Κάπως έτσι ο Μεγάλος Αλεξανδρινός φαίνεται να απευθύνεται σε εμάς. Ως δόκιμους, ως σοφιστές. Να μας παρακινεί να αναφέρουμε τα πρόσωπα που είναι σημαίνοντα στην φιλοσοφία και την λογοτεχνία. Ο «Μέβης» είναι όλοι αυτοί που αξίζει να μνημονευθούν για να μην πεθάνουν ποτέ. Να μην τους καταπιεί η λήθη. Ένας από αυτούς, ίσως ο μεγαλύτερος είναι ο Κωνσταντίνος Πέτρου Καβάφης.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ: Η ΑΝΑΔΟΜΗΣΗ
Αλεξάνδρεια, Λονδίνο, Παρίσι, Αθήνα, Αλεξάνδρεια. Μια διαδρομή που είναι όλη η ζωή του. Η κοσμική ζωή του είναι μια τυπική βιογραφία ενός υπαλλήλου. Ο πνευματικός βίος του είναι σα μια διαδρομή που ορίζεται από σημεία, ορόσημα. Αυτά είναι τα ποιήματά του. Αν κάποιος τολμούσε να τα αξιολογήσει θα ήταν βέβηλος. Το καθένα από αυτά είναι ένα κλειδί που ανοίγει ένα δώμα στον ψυχικό μας κόσμο. Η πόρτα έτσι όπως είναι ανοιχτή αφήνει να ξεχυθεί αυτός ο θαυμάσιος κόσμος που δεν γνωρίζαμε ότι υπήρχε εντός μας. Γιατί, ποιος γνωρίζει καλά το ασυνείδητό του;
Τότε μένουμε έκπληκτοι. «Αυτό έρχεται από εμάς;», θα αναρωτηθούμε. Ίσως ναι, ίσως και όχι. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης έχει βάλει το χέρι του. Ιστορία, πολιτική, φιλοσοφία, αισθησιασμός, έρωτας, στοιχεία που πλανιούνται όπως αυτά που συνέθεσαν το σύμπαν μας, με ανάλογο τρόπο δομούν τον δικό μας κόσμο. Όμως, αυτός ο κόσμος που φτιάχνουμε κάπου θα υπάρχει αφού, διαβάζοντας ξανά τον Καβάφη, θα φτιάξουμε έναν άλλο. Τα σημεία του καβαφικού κόσμου γίνονται σε εμάς σφαίρες και φτιάχνουμε έτσι το αφηγηματικό σύμπαν μας, με τη βοήθεια του ποιητή. Η λέξη «ποίηση» έρχεται από το «ποιώ», «φτιάχνω», «δομώ», αυτή η λεξικογραφική αντίληψη βρίσκει την απόλυτη έννοιά της στο καβαφικό έργο. Ο Κ. Π. Καβάφης ποιεί και μετά θάνατον.
«Τον γέροντα καλόν πατέρα μου,
τον αγαπώντα με το ίδιο πάντα·
τον γέροντα καλόν πατέρα μου θρηνώ
που πέθανε προχθές, ολίγο πριν χαράξει.
Ιησού Χριστέ, τα παραγγέλματα
της ιεροτάτης εκκλησίας σου να τηρώ
εις κάθε πράξιν μου, εις κάθε λόγον,
εις κάθε σκέψι ειν’η προσπάθειά μου
η καθημερινή. Κι όσους σε αρνούνται
τους αποστρέφομαι. -Αλλά τώρα θρηνώ·
οδύρομαι, Χριστέ, για τον πατέρα μου
μ’όλο που ήτανε -φρικτό ειπείν-
στο επικατάρατον Σεράπιον ιερεύς.»
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ: Η ΨΥΧΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ
Ο πατέρας, ο σύντροφος, σώματα που μικρό ρόλο θα έπαιζαν αν δεν ήταν φορτισμένα από συναισθήματα και πνευματικές αξίες διαχρονικές και πανανθρώπινες. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης βλέπει την ανθρώπινη ψυχή και την εξετάζει τόσο προσεχτικά ώστε βλέπει σε αυτή την αιτία της κατάστασής της, όποια και αν είναι αυτή, το μεγαλείο του θείου δράματος. Ο άνθρωπος μεταμορφώνεται σε ένα μικρό θεό και αποκτά διαστάσεις μυστηριακές, απολλώνιες. Εκεί μπορεί να βάλει αυτά τα στοιχεία που θα μας παρασύρουν σε μια διαφορετική διαδρομή.
Εντέχνως, η αρχαία ελληνική φιλοσοφία και ιστορία, οι σύγχρονές μας αξίες, οι ανθρώπινες σχέσεις σε μια κοινωνία που όλο και ολισθαίνει φτιάχνουν έναν κόσμο που υπαινίσσεται. Τα σημεία του καβαφικού λόγου είναι ανοιχτά σε διαφορετικές ερμηνείες. Ο καθένας δομεί το δικό του λόγο. Φτιάχνει και ξαναφτιάχνει μυθοπλασίες που διεκδικούν τη θέση τους στο πραγματολογικό. Ερμηνεύουν την «πραγματικότητα» και την μεταμορφώνουν σε κάτι που είναι η πραγματικότητά μας. Ο λόγος του Καβάφη κάθε φορά αποκτά καινούργιες διαστάσεις, όσο η διαδρομή ασυνειδήτου-συνειδητού είναι διαφορετική κάθε φορά, αφού παίρνει καινούργια στοιχεία από το πρώτο, φτιάχνει μια άλλη πραγματικότητα κάθε φορά.
«Για την αρμόζουσα παίδευσι κι αγωγή
ο Απολλώνιος μιλούσε μ’έναν
νέον που έκτιζε πολυτελή
οικία εν Ρόδω. «Εγώ δε ες ιερόν»
είπεν ο Τυανεύς στο τέλος «παρελθών
πολλώ αν ήδιον εν αυτώ μικρώ
όντι άγαλμα ελέφαντός τε και χρυσού
ίδοιμι ή έν μεγάλω κεραμέουν τε και φαύλον.»
Το «κεραμεούν» και «φαύλον»· το σιχαμερό:
που κιόλας μερικούς (χωρίς προπόνηση αρκετή)
αγυρτίκως εξαπατά. Το κεραμεούν και φαύλον.»
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ: Ο ΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ
Τα σύμβολα, βγαλμένα από μύθους και ιστορικά αφηγήματα, γίνονται σημεία, κωδικοποιούνται. Γίνονται σημαινόμενα μόνο όταν έρθουν σε επαφή με το δικό μας πνευματικό κόσμο. Μας προκαλούν να φτιάξουμε τη δική μας αφήγηση σε ένα ανοιχτό έργο και να το αφήσουμε ευγενικά στην παγκόσμια τράπεζα του πνεύματος.
Κάπως έτσι ο Στέλιος Χαραλαμπόπουλος έβαλε τον Κωνσταντίνο Καβάφη να συναντηθεί με τον Φερνάντο Πεσόα. Πολύ πιθανόν αυτή η συνάντηση να μην έγινε ποτέ. Ένας λογιστής από την Αρκαδία μάζευε στοιχεία για τους δύο ποιητές. Είχε φτιάξει μια δική του ιστορία. Αυτό ήταν το μόνο πραγματικό σε αυτό το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ «Τη νύχτα που ο Φερνάντο Πεσόα συνάντησε τον Κωνσταντίνο Καβάφη». Όλα γύρω από αυτή την πραγματική ιστορία του παραμυθά λογιστή είναι ένα οικοδόμημα του Στέλου Χαραλαμπόπουλου. Αυτό όμως κάνει κάτι καταπληκτικό.
Μπορούμε να δούμε τον κόσμο των δύο ιερών ποιητών, των οποίων οι ζωές τους είχαν κοινά στοιχεία. Να ανακαλύψουμε κάποια κοινά στοιχεία. Να βρούμε αυτά τα μυθοπλαστικά μέρη που θα μας βοηθήσουν να επεκτείνουμε το συγγραφικό τους έργο. Να ανακαλύψουμε κρυφά ανοίγματα που θα μας οδηγήσουν στα άδυτα των αδύτων, στην ψυχή τη δική μας και των υπολοίπων ανθρώπων. Μία διαδρομή που θα κάνουμε, όπως ο Οδυσσέας ή ο Ορφέας στον κάτω κόσμο, για να βρούμε τα θέματα που μας προβληματίζουν και να αντικρύσουμε το φροϋδικό τραύμα. Το δικό μας τραύμα.
Εκεί η ανάγνωση σταματά και αρχίζει το βίωμα. Το κείμενο του Καβάφη, όπως και του Πεσόα, είναι η αφετηρία. Το λακανικό Υπερεγώ μας είναι το τέλος της διαδρομής. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης έχει κάνει πάλι το θαύμα του. Άνοιξε τον ψυχικό μας κόσμο και μας έδειξε αυτό που υπήρχε και δεν το ξέραμε.
«έπεσε στο κρεβάτι απόψι ερωτοπαθής,
ολ’η νεότης του στον σαρκικό πόθο αναμένη,
εις έντασιν ωραίαν ολ’η ωραία νεότης του.
Και μες στον ύπνο η ηδονή προσήλθε· μέσα
στον ύπνο βλέπει κ’έχει την μορφή, την σάρκα που ήθελε…»
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ: Η ΑΠΟΛΑΥΣΗ
Η ηδονή, η επιθυμία και η απόλαυση είναι γεγονότα αναστάσιμα. Αναζωογονούν την ψυχή και παραδίδουν ψηφίδες ενός κόσμου που θα είναι η πρώτη ύλη για μυθοπλαστικά έργα σε διάφορες τέχνες, για μελέτες, τελικά για μια βιωματική ζωή που θα έχει ο καθένας μας. Με αυτό τον τρόπο ο Καβάφης θα ζει πάντα αγέραστος, νέος, όμορφος, ερωτικός και ουσιαστικός. Θα αντιστέκεται σε κάθε δοκιμιακή αξιολόγηση αν αυτή υπακούει στο ξερό λόγο της επιστημονική λογικής.
(Το κείμενο αυτό διαβάστηκε στην εκδήλωση, φόρος τιμής, που έγινε για τον Κ. Π. Καβάφη, στα Χανιά, που συνδιοργάνωσε η Εσαεί Εν Ροή, στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Χανίων, το Σάββατο 20 Απριλίου 2024.)
Επιστροφή στο εισαγωγικό σημείωμα
