Η εκκλησία στην Αδριανού και ο περιβάλλοντας χώρος
Ο άγιος Φίλιππος στο Θησείο: γράφει ο Δημήτρης Βασιλείου
Ο Άγιος Φίλιππος της οδού Αδριανού είναι από τους ιστορικότερους ναούς της πρωτευούσας. Με την πλατεία και τον παραδοσιακό του περίγυρο,. Σύμφωνα με όσα έχουν γραφεί έως σήμερα φαίνεται πως είναι οι δύο παλαιότεροι χριστιανικοί ναοί. Μαζί με την Παντάνασσα του Μοναστηρακίου. Ρυθμού βασιλικής στην ελληνική πρωτεύουσα. Μόνον που η Παντάνασσα σώθηκε.
Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΤΟ ΘΗΣΕΙΟ: Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ
Στις 14 Νοεμβρίου ανήμερα των Αγίων Γρηγορίου και Φιλίππου ο νουν γύρισε. Πριν περίπου ένα χρόνο, κατά την διάρκεια της πανδημίας, σε μία περιήγηση στο ιστορικό κέντρο της πόλης ένα Σάββατο περάσαμε τον αυλόγυρο της εκκλησίας. Ο εφημέριος είχε την καλοσύνη να μας πει δύο λόγια για την εκκλησία αλλά και για το έργο που επιτελείται εδώ. Στο πωλητήριό της μπορεί να βρει κανείς μερικές πολύ ενδιαφέρουσες εκδόσεις. Μερικά προϊόντα λ.χ. μέλι, λάδι κ.ά.
Ο ναός εορτάζει στις 14 Νοεμβρίου, μνήμη του αγίου Αποστόλου Φιλίππου. Παράλληλα τιμά τον άγιο νεομάρτυρα Μιχαήλ τον Πακνανά, 9 Ιουλίου, και τον άγιο Λουκά αρχιεπίσκοπο Κριμαίας τον ιατρό,11 Ιουνίου.
Όμως ο Άγιος Φίλιππος γνώρισε χρόνους μεγάλης παρακμής και δεν έφτασε αλώβητος έως τις ημέρες μας. Διασώθηκε, ωστόσο, η όψη και δύο κατόψεις του. Στις αποτυπώσεις που μας παρέδωσε ο περιηγητής Α. Couchaud που επισκέφτηκε την Αθήνα το 1841. Ο ναός παρέμενε ημικατεστραμμένος από τα χρόνια της Εθνεγερσίας ακόμη. Όταν ο «μαχαλάς του Αγίου Φιλίππου» είχε 49 σπίτια στα οποία κατοικούσαν διακόσιες εβδομήντα ψυχές!
Η σημερινή οδός του Αγίου Φιλίππου, είναι προέκταση της οδού Καραϊσκάκη. Ακολουθεί τη χάραξη του αρχαίου δρόμου των «Στοών». Αυτός οδηγούσε από την αγορά στις Αχαρνικές Πύλες της πόλης. Αποτελούσε την κύρια αρτηρία τροφοδοσίας της αγοράς με αγροτικά προϊόντα.
Όταν ο Κιουταχής πολιόρκησε την Αθήνα, Ιούνιος 1826-Μάιος 1827, ο ναός υπέστη μεγάλο πλήγμα. Δεν ήταν πλέον δυνατόν να λειτουργηθεί. Ημικατεστραμμένος από τις οβίδες. Παρέμεινε στην κατάσταση αυτή μέχρι το 1838. Παρά το γεγονός ότι διέθετε σημαντική περιουσία. Μόνον η περιβόητη βρύση του είχε απομείνει για να θυμίζει την ακμή του.
Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΤΟ ΘΗΣΕΙΟ: ΤΟ ΝΕΡΟ
Η βρύση αυτή για την οποία πολλά έχουν γραφεί. Είχε τέσσερις κρουνούς και οικοδόμημα που υποβασταζόταν από τέσσερις κίονες. Είχε πλούσιο διάκοσμο. Οι θρύλοι και οι παραδόσεις τη συνόδευαν Συντρόφευαν τις διηγήσεις των Αθηναίων για πνεύματα κακοποιά. Δαιμόνια που προκαλούσαν εξωτικούς θορύβους τα βράδια.
Ήταν το νερό του Αδριάνειου υδραγωγείου που κατέβαινε από την οδό Μητροπόλεως. Περνούσε από το Μοναστηράκι και την περιοχή του Αγίου Φιλίππου. Για να καταλήξει στον Κεραμεικό και να ξεχυθεί στην αρχή της Ιερά Οδού. Εξ ου και η ονομασία «νερό της Αγίας Τριάδος». Γύρω από τη βρύση του Αγίου Φιλίππου και το νερό της έριζαν κάτοικοι και δημοτικοί άρχοντες και πολλά επεισόδια έχουν διασωθεί.
Κατά την παλαιοχριστιανική εποχή περίπου τον 9ο μ.Χ. αιώνα στο χώρο κτίστηκε τρίκλιτη βασιλική. Ίχνη της σώζονταν, σύμφωνα με αρχαιολογικές έρευνες, κάτω από το δάπεδο του σημερινού ναού.
Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΤΟ ΘΗΣΕΙΟ: ΟΙ ΕΠΙΣΚΕΥΕΣ
Πάντως, ο ναός φαίνεται πως στα μέσα της δεκαετίας 1860 υπέστη πρόχειρες επισκευές. Εξαφάνισαν τον αρχικό χαρακτήρα και το ρυθμό του. Ανακατασκευάσθηκε εκ θεμελίων. Ήταν πλέον ενοριακός. Καταγράφεται ως επιμήκης με ξυλόστεγη βασιλική. Το δυτικό τμήμα κοσμούσαν τρία μονόλοβα κωδωνοστάσια και τέσσερα μεγάλα παράθυρα.
Ήταν ομολογουμένως ένας κομψός και συμμετρικός ναός, με τέμπλο που είχε κατασκευαστεί το 1849. Με έναν απλό ξύλινο άμβωνα. Διέθετε επίσης μικρό γυναικωνίτη. Τα χρόνια περνούσαν και η περιοχή γύρω από τον Άγιο Φίλιππο βρέθηκε στο επίκεντρο των ανθρώπων της εργασίας και του μόχθου. Από τη μία πλευρά οι χρήσεις της οδού Ηφαίστου. Από την άλλη η πολύβουη λαϊκή γειτονιά.
Εκεί όπου συνωστίζονταν οι επιστήμονες, γιατροί, δικηγόροι και αρχιτέκτονες με τους εμπόρους, τις μοδίστρες, τις καπελούδες και τις κεντήστρες. Παρακολουθούσε και πρωταγωνιστούσε ο ναός στις εξελίξεις. Είδε να χάνονται όλες οι εκκλησίες γύρω του: Η Βλασσαρού, ο Άγιος Αθανάσιος, ο Άγιος Νικόλαος κ.ά.
Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΤΟ ΘΗΣΕΙΟ: ΟΙ ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΕΣ
Οι πρώτες αγιογραφίες των πλευρών, του Θόλου Της Πλατυτέρας και του Ιερού Βήματος, έγιναν μεταξύ 1965-1970. Από τον αγιογράφο Ν. Βασιλόπουλο. Η αγιογράφηση των τοξοειδών τοίχων και της οροφής έγινε από τον μαθητή του Φώτη Κόντογλου, Δημήτριο Κεντάκα. Το τέμπλο και το δεσποτικό είναι ξυλόγλυπτα έργα του 1842, εξαιρετικής τέχνης. Με στοιχεία νεοκλασσικισμού και έντονη διακοσμητικότητα. Οι εικόνες του τέμπλου χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Διέπονται από τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής, με σαφείς επιρροές από την Δυτική τέχνη. Στο πλάσιμο των προσώπων και στην ποικιλία των μοτίβων που διακοσμούν τα ενδύματα.
Υπέκυπταν στη σκαπάνη των αρχαιολόγων οι εκκλησίες της περιοχής. Κάθε λίγο και λιγάκι τα υπάρχοντά τους, εικόνες, ιερά σκεύη και αφιερώματα, μεταφέρονταν εκεί για να διαφυλαχτούν. Μετά τον πόλεμο όμως ο ναός παρουσίασε ρωγμές και διαβρώσεις. Γεγονός που οδήγησε στην ανάγκη θεμελιώδους επισκευής. Στις αρχές της δεκαετίας 1960, ο ναός είχε χαρακτηριστεί μνημείο ορθόδοξης εκκλησιαστικής τέχνης της βυζαντινής εποχής.
Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΤΟ ΘΗΣΕΙΟ: Η ΑΝΑΚΑΤΣΚΕΥΗ
Ανακατασκευάσθηκε από τα θεμέλια και προς τα τέλη της ίδιας δεκαετίας. Προστέθηκε το καμπαναριό. Την αρχική αγιογράφηση έκαναν ο αγιογράφος και καθηγητής Πανεπιστημίου Ι. Βασιλόπουλος και ο Δημήτριος Κεντάκας. Ο ναός του Αγίου Φιλίππου της οδού Αδριανού λειτουργεί και ως μοναδικό θησαυροφυλάκιο μνήμης της ευρύτερης περιοχής.
Στον τόπο όπου έχει κτισθεί η σημερινή, τρίτη στη σειρά, εκκλησία, σύμφωνα με τις Απόκρυφες Πράξεις του Αποστόλου Φιλίππου, ο Άγιος αντιμετώπισε θαυματουργικά («εβύθισε ζώντα») τον Αρχιερέα (η Γραμματέα) των Ιουδαίων Ανανία. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, που διασώζει ο αοίδιμος αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, είναι ο τόπος του μαρτυρίου του Αποστόλου, ο όποιος, πάντοτε κατά την παράδοση, δίδαξε επί δύο χρόνια στην Αθήνα.
Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΤΟ ΘΗΣΕΙΟ: ΟΙ ΚΑΤΟΙΚΟΙ
Ένα σπάνιο ανάγλυφο του κόσμου του περιθωρίου καταγραφόταν στην περιοχή του Αγίου Φιλίππου. Τα ονόματα των πρωταγωνιστών διασώθηκαν μόνον στα αστυνομικά δελτία της εποχής.
Ο Στέφανος Βάπτισμας, ο Γιώργος Κοντοβάσης, ο Αλέκος Φυλακτός, ο Γιάννης Τσαλαβούτας, ο Μίστος Γελαδάκης. Ακολουθούσε μακρά χορεία ζεβζέκηδων με τζογιέ μαύρα παντελόνια, κόκκινες κάλτσες και καβουράκι καπέλο. Οι αιματηρές συμπλοκές συχνά αποτελούσαν το μοναδικό θέαμα της περιοχής. Από την οποία οι πολιτικοί της εποχής στρατολογούσαν τους ακολούθους και τους σωματοφύλακές τους. Όταν διενεργούνταν εκλογές και ο ναός του Αγίου Φιλίππου ήταν το εκλογικό τμήμα, στην πλατεία διαδραματίζονταν τρομερές καρεκλομαχίες. Κατέληγαν σε πιστολιές, οι οποίες εντέλει είχαν ως θύματα ανύποπτους διαβάτες.
Στον απόηχο των συμπλοκών η εικόνα της πλατείας πρόδιδε τον τρόπο που είχε γίνει η φασαρία. Στο κέντρο της σπασμένα τραπέζια, καθίσματα, φλιτζάνια, ποτήρια, δίσκοι, καπέλα, όλα κατάχαμα φύρδην μίγδην. Η δημοτική αστυνομία, οι περίφημοι ερυθροχίτωνες, κρατώντας τα σπαθιά τους έφερναν βόλτα την περιοχή. Με την πρόθεση να συλλάβουν τους πρωταγωνιστές. Βέβαια οι τελευταίοι είχαν τραπεί σε φυγή. Για να εμφανιστούν μετά από λίγες ημέρες. Να συνεχίσουν τις επίζηλες ενασχολήσεις τους, οι οποίες τους εξασφάλιζαν και τα προς το ζην. Διότι με αυτό τον τρόπο ζούσαν.
Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΤΟ ΘΗΣΕΙΟ: ΙΕΡΟ ΛΕΙΨΑΝΟ
Σε αυτήν την εκκλησία του Αγίου Φιλίππου φυλάσσεται μικρό τεμάχιο από το ιερό του λείψανο. Παραχωρήθηκε τον Ιούλιο του 1989 από τη Μονή Agostiniane S. Lucia, της Ρώμης. Επίσης φυλάσσονται οι εφέστιες εικόνες της Παναγίας, που προέρχεται από την εκκλησία της Παναγίας της Βλασαρούς. Υπήρχε μέσα στην Αρχαία Αγορά και κατεδαφίστηκε το 1932. Καθώς και της Αγίας Παρασκευής. Υπήρχε ατή ομώνυμη εκκλησία που βρισκόταν στή συμβολή των οδών Ηφαίστου και Νίσου.
Με τα πέρασμα των χρόνων, το γωνιακό καφενείο που αποτελούσε την φωλιά των κουτσαβάκηδων, άλλαζε διευθυντές αλλά και πελάτες. Έτσι, σε μία θαυμάσια περιγραφή του 1937 βρίσκουμε στο ίδιο καφενείο να συχνάζουν οι αποκαλούμενοι τουρκόγυφτοι. Εμπορεύονταν τάπητες, μύλους του καφέ, λιβανιστήρια και μπρούτζινα γουδιά. Τοίχοι μαυρισμένοι, πάτωμα σαθρό, έπιπλα παμπάλαια.
Στα χρόνια του Μεταξά είχαν πάψει οι ταραχές και οι τσακωμοί. Είχε όμως μετατραπεί σε στέκι των τσιγγάνων. Επισκέπτονταν τη χώρα μας από διάφορες βαλκανικές χώρες και έφταναν πάντα μέχρι την Αθήνα. Στο καφενείο, πολλές φορές, αποθήκευαν την πραμάτειά τους. Προσπαθούσαν να πουλήσουν τις Κυριακές στο παραδοσιακό παζάρι. Πρωταγωνιστούσαν οι φωνογράφοι με τα χωνιά και τα γραμμόφωνα παντός τύπου.
Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΤΟ ΘΗΣΕΙΟ: Ο ΜΑΧΑΛΑΣ
Η συνοικία της Βλασσαρούς, έχει πάρει το όνομά της από την εκκλησία της Παναγίας της Βλασσαρούς, η οποία βρισκόταν κάτω από τον Βράχο της Ακροπόλεως. Στο εσωτερικό του αρχαιολογικού χώρου, όπου σήμερα βρίσκεται η αρχαία Αγορά. Εκτεινόταν περίπου στο μέσον της ευθείας του αρχαίου Ναού του Ηφαίστου με την στοά του Αττάλου. Στην απογραφή της 26ης Οκτωβρίου του 1824, η οποία έγινε με την υψηλή επιστασία του στρατηγού Γκούρα, ο μαχαλάς της Παναγίας Βλασσαρούς είχε 66 σπίτια και 329 κατοίκους. Ήταν ο 5ος ή 6ος σε μέγεθος μαχαλάς της Αθήνας, από τους συνολικά 35.
Αλλά η πλατεία Αγίου Φιλίππου δεν ήταν μόνον οι βλάμηδες και οι καβγάδες. Το τελευταίο εκείνο τμήμα της οδού Αδριανού φιλοξενούσε ένα τμήμα της οικονομικής ζωντάνιας των Αθηνών. Με τον παμπάλαιο αλευρόμυλο του Μπαλακάκη, το ξυλουργικό εργοστάσιο των Ράλλη-Γερμανού. την Κυτιοποιία Πολυζωίδη και την Ποτοποιία Βαρθολομαίου ήταν τόπος που έσφυζε από ζωή.
Κοντά τους γνωστά καφενεία των Αθηνών που έγραψαν ιστορία. Ν. Κουταβέλη, Ι. Μπαρδόπουλου, Σ. Θεάκου, Γ. Παπαχειμώνα κ.ά. Η εικόνα της περιοχής έμελλε να αλλάξει όταν ξεκίνησαν οι ανασκαφές για την αποκάλυψη της αρχαίας αγοράς. Γκρεμίστηκαν εκατοντάδες σπίτια. Εφυγαν χιλιάδες άνθρωποι αλλάζοντας ριζικά την ανθρωπογεωγραφία και τις χρήσεις στην ευρύτερη περιοχή. Σήμερα αποτελεί έναν από τους πλέον αγαπημένους προορισμούς κατοίκων και επισκεπτών των Αθηνών.
Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΤΟ ΘΗΣΕΙΟ: Ο ΑΓΙΟΣ
Ο Άγιος Φίλιππος ήταν ένας από τους δώδεκα μαθητές του Κυρίου. Καταγόταν από τη Βηθσαϊδά της Γαλιλαίας, απ” όπου και ο Ανδρέας με τον Πέτρο. Τον κάλεσε μαθητή Του ο ίδιος ο Κύριος. Κατόπιν ο Φίλιππος έφερε στον Κύριο το Ναθαναήλ. Παραθέτουμε ορισμένα χωρία της Καινής Διαθήκης, στα οποία ο άναγνώστης μπορεί να μάθει περισσότερα για το Φίλιππο. Αξίζει, όμως, να αναφέρουμε ένα διάλογο που είχε ο Φίλιππος με τον Κύριο, όπου δίνει αφορμή στον Κύριο να φανερώσει ο ίδιος ότι είναι ομοούσιος με τον Πατέρα Θεό.
Είπε λοιπόν ο Φίλιππος: «Κύριε, δεῖξον ἡμῖν τὸν πατέρα καὶ ἀρκεῖ ἡμῖν» (Κύριε, αποκάλυψε μας, δείξε μας τον Πατέρα, και αυτό μας αρκεί).
Και ο Κύριος μεταξύ άλλων του απάντησε: «Οὐ πιστεύεις ὅτι ἐγὼ ἐν τῷ πατρὶ καὶ ὁ πατὴρ ἐν ἐμοί ἐστι; τὰ ῥήματα ἃ ἐγὼ λαλῶ ὑμῖν, ἀπ᾿ ἑμαυτοῦ οὐ λαλῶ· ὁ δὲ πατὴρ ὁ ἐν ἐμοὶ μένων αὐτὸς ποιεῖ τὰ ἔργα» (Δεν πιστεύεις, Φίλιππε, ότι εγώ είμαι αχώριστα συνδεδεμένος με τον Πατέρα, ώστε εγώ να είμαι και να μένω μέσα στον Πατέρα και ο Πατέρας να είναι και να μένει μέσα μου; Είμαι δε τόσο πολύ ενωμένος, ώστε αυτά πού σας διδάσκω δεν είναι από τον εαυτό μου. Άλλα ο Πατέρας μου πού μένει μέσα μου, αυτός ενεργεί τα υπερφυσικά έργα).
Ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΣΤΟ ΘΗΣΕΙΟ: ΤΟ ΣΚΗΝΩΜΑ
Η παράδοση αναφέρει ότι ο Φίλιππος κήρυξε το Ευαγγέλιο στους Πάρθους. Πέθανε μαρτυρικά στην Ιεράπολη της Συρίας.
Το σεπτό σκήνωμα του αποστόλου για πολλά χρόνια στόλισε τον ιερό ναό που είχε κτισθεί στην Ιεράπολη προς τιμή του αγίου. Η δε αγία κάρα του τιμήθηκε από διάφορους αυτοκράτορες. Όπως τον Θεοδόσιο, τον Ηράκλειο και άλλους με τις βασιλικές σφραγίδες τους. Μετά την άλωση της Βασιλίδος των πόλεων από τους Λατίνους, κατά το 1204 μ.Χ., το σεπτό λείψανο μεταφέρθηκε στην Κύπρο.
Για πολλά χρόνια φυλασσόταν στο χωριό Άρσος (Αρσινόη της Πάφου) στον ιερό ναό που κτίστηκε εκεί προς τιμή του αποστόλου. Αργότερα ένα μέρος των λειψάνων για ευλογία διανεμήθηκε σε διάφορα μέρη. Η θήκη δε με την ιερή κάρα προ του 1788 μ.Χ. για μεγαλύτερη ασφάλεια μετακομίσθηκε στην Ιερά Μονή του Σταυρού στο Όμοδος. Εκεί φυλάσσεται μέχρι σήμερα.
