ΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ
ΤΟ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ ΜΗΝΥΜΑ
Ο χορός της Ηλιαχτίδας: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης
Ο Ήλιος ερωτεύεται την Αμυγδαλιά. Οι δυο τους κάνουν ένα μικρό κοριτσάκι που το ονομάζουν Ηλιαχτίδα. Αυτή ξέρει να χορεύει, να μοιράζει καλοσύνη και χαρά, να είναι ευγενική με όλους, κοιμάται στο κρεβάτι που έχει φτιάξει η μάνα της, μέσα στο σώμα της. Έχει όμως έναν εχθρό: το μαύρο σύννεφο. Αυτό θα νικήσει ή θα σωθεί η Ηλιαχτίδα και πως; Η συνέχεια στο βιβλίο της Χριστίνας Κρητικού που έχει κάνει ήδη δεύτερη έκδοση.
Δεν θα προδώσουμε το τέλος της αφήγησης ούτε την εξέλιξή της. Αυτό το αφήνουμε στον αναγνώστη, να μπει στον αφηγηματικό κόσμο που η Χριστίνα Κρητικού έχει δομήσει, να ανακαλύψει τα κρυφά και φανερά μυστικά της. Εμείς θα δούμε -ή θα προσπαθήσουμε τουλάχιστον- τις δομές της. Εσείς που θα το διαβάσετε ίσως βρείτε κάτι άλλο και έτσι θα ανοίξει ο υπέροχος διάλογος της συγγραφέα, του κριτικού και του αναγνώστη. Από αυτό το «πάντρεμα» μπορεί να βγει μια οντότητα, να τοποθετηθεί σε άλλες που έχουν γίνει με παρόμοιο τρόπο, να κάνουν αυτό που λέμε ανοιχτό έργο (opera aperta), μια δημιουργική διαδικασία που δεν σταματά ποτέ.
Ο χορός της Ηλιαχτίδας: Ο Πατέρας
Σε αυτή την αφήγηση έχουμε τέσσερα αρχέτυπα, έτσι όπως τα μελέτησε ο Καρλ Γκουστάβ Γιουνγκ και τα πρότεινε στην θεωρία της ψυχαναλυτικής του σχολής. Το πρώτο είναι ο Ήλιος. Είναι ο Πατέρας, ως αρχέτυπο, αυτός που νομοθετεί, φέρει την τάξη, είναι ικανός να τα βλέπει όλα και να αποδίδει δικαιοσύνη. Με αυτή την έννοια έχουμε να κάνουμε με την κορυφαία θεϊκή περσόνα σε όλες τις θρησκευτικές μυθολογίες, στις αφηγήσεις τους.
Στην κοσμική αφήγηση είναι η εξουσία, ο δικαστής, αυτός που αντλεί την εξουσία του από τον θεό, στις μονοθεϊστικές θρησκείες, ή από το αρχετυπικό υπέρτατο ον, στις ανιμαστικές θεολογίες. Ακόμα είναι ο πατέρας, στην δυτική κοινωνία. Σε αυτή την αφήγηση είναι πράος, σοφός και προστατευτικός. Η κόρη του αισθάνεται ότι δεν κινδυνεύει όταν αυτός την παρακολουθεί και, τελικά, επεμβαίνει για να είναι όλα σε μια ευταξία.
Ο χορός της Ηλιαχτίδας: Η Μητέρα
Η Αμυγδαλιά με τα πολύχρωμα άνθη της είναι η όμορφη εικόνα της άνοιξης. Η πρώτη εικόνα που συσχετίζεται με τα χελιδόνια, διαβατάρικα πουλιά που λες ότι είναι ηλιόσταλτα, φέρουν το μήνυμα από τον θεό Ήλιο.
«Λίγο ακόμα
θα ιδούμε τις αμυγδαλιές ν’ ανθίζουν
τα μάρμαρα να λάμπουν στον ήλιο
τη θάλασσα να κυματίζει
λίγο ακόμα,
να σηκωθούμε λίγο ψηλότερα.»
(«Λίγο ακόμα», Γιώργος Σεφέρης)
Η όμορφη και φανταχτερή Αμυγδαλιά γεννά την κόρη της και προσπαθεί να της δώσει θαλπωρή και προστασία, όσο μπορεί. Την βοηθά ο Ήλιος που την είχε ερωτευτεί. Αν προσέξουμε λίγο περισσότερο θα δούμε ότι εδώ έχουμε έναν τοκετό που δεν έχει γίνει κατόπιν σαρκικής επαφής. Ο άμωμος τοκετός που θα βρούμε σε όλες τις θρησκευτικές μυθολογίες. Συμβολίζει την γέννα που έχει γίνει χωρίς να επέμβει ανθρώπινο χέρι. Κατά συνέπεια ο καρπός της έχει καταλάβει την διαδικασία της ζωής και, κατόπιν τούτου, είναι υπεράνω αυτής. Με άλλα λόγια, είναι ένα θεϊκό πλάσμα.
Έχουμε, λοιπόν, την αρχετυπική Μητέρα, Κυβέλη, Δήμητρα, Ήρα, Ρέα, που εδώ έχει τα εξής χαρακτηριστικά: Είναι προστατευτική, έχει ανάγκη τον Πατέρα, μαραζώνει όταν το παιδί της κινδυνεύει, όπως η Δήμητρα, με αυτό τον τρόπο απαιτεί να αποδοθεί δικαιοσύνη. Το καταφέρνει, όπως η Δήμητρα το απαιτεί από τον Δία!
Ο χορός της Ηλιαχτίδας: Το τέκνο
Ο καρπός του έρωτα του Ήλιου με την Αμυγδαλιά είναι μια κόρη. Αυτή έχει κάποια στοιχεία από τον πατέρα της. Ζει με την μητέρα της και είναι ευτυχισμένη. Αισθάνεται ασφαλής όταν ο πατέρας της είναι μαζί της. Έχουμε μια αγία οικογένεια. Το όνομά της κόρης είναι Ηλιαχτίδα.
«Είμαι η κατάχρυση ηλιαχτίδα
χτήμα του πλούσιου και φτωχού
παρηγοριά του απελπισμένου
και συντροφιά του μοναχού.
Δεν ξεχωρίζω πλούτη ή φτώχεια
παντού σκορπιέμαι με χαρά
μπαίνω απ’ το κάθε παραθύρι
με τα χρυσά μου τα φτερά. (…)
(«Το τραγούδι της ηλιαχτίδας», Μιχαήλ Λέρμοντοφ, μτφρ. Γιάννης Αηδονόπουλος)
Η Ηλιαχτίδα μπορεί να είναι ο Ερμής, ο Χριστός… Εδώ όμως είναι κορίτσι. Δεν προσπαθεί να επιβάλλει την πυγμή του, να δείξει την δύναμή του, αλλά θέλει να παντρέψει την πατρική και μητρική εξουσία. Έχουμε μια προσπάθεια έκφανσης της μητριαρχικής κοινωνίας, με όλα τα χαρακτηριστικά της ειρηνικής και γόνιμης εποχής της. Στο τέλος αποκτά την σοφία από τον πατέρα της, τον Ήλιο, χωρίς να θυσιάσει κάτι όπως αναφέρεται στις σκανδιναβικές μυθολογίες. Επανέρχεται η τάξη χωρίς επιβολή δύναμης, με εξαίρεση στο κακό στοιχείο, με μόνα όπλα την γνώση και την αγάπη.
Ο χορός της Ηλιαχτίδας: Ο Δαίμονας
Όπως σε όλες τις θρησκευτικές μυθολογίες έτσι και σε αυτή την αφήγηση υπάρχει το δίπολο καλού και κακού. Πολύ ευφυώς η Χριστίνα Κρητικού τοποθετεί ανάμεσα στον Ήλιο και τον τόπο όπου ζει η Ηλιαχτίδα με την μητέρα της, την Αμυγδαλιά, ένα μαύρο σύννεφο. Αυτό εμποδίζει να δούμε τον ήλιο και το αντίστροφο. Είναι σχεδόν ισοδύναμο με τον Ήλιο, αλλά έχει ένα μειονέκτημα: είναι υπερφίαλος, όπως οι καλικάντζαροι, στην χριστιανική μυθολογία.
Στην μυθολογία της Χριστίνα Κρητικού ο Δαίμονας δεν φέρει το φως όπως ο Εωσφόρος, αλλά θέλει να αναιρέσει την δύναμη του θεού, όπως οι Τιτάνες. Φέρνει το σκοτάδι και, κατά συνέπεια, τον θάνατο ή, κατά τον Φρόυντ, τον ευνουχισμό. Η πατρική επέμβαση θα επαναφέρει την τάξη, την ισορροπία, όπως ήθελε η επικούρεια φιλοσοφία. Όλα μετά θα είναι μια απόλαυση, σημαντικό ζητούμενο για την επικουρική φιλοσοφία και την φροϋδική ψυχαναλυτική θεωρία για να μπορούμε να αντιληφθούμε αυτό που είναι η πραγματικότητα ή, για να το πούμε διαφορετικά, να διαμορφώσουμε την δική μας πραγματικότητα.
Ο χορός της Ηλιαχτίδας: Η χαρά
Το γινόμενο της μαθηματικής εξίσωσης της αφήγησης της Χριστίνας Κρητικού είναι χαρμόσυνο. Σαν αυτό που ζούμε κάθε χρόνο στα Χριστούγεννα. Η ζωή συνεχίζεται, δεν υπάρχει κάτι που θα την ακυρώσει οριστικά, απλά για λίγο μπορεί να μαραζώνει όμως επανέρχεται.
Η ζωή ταυτίζεται με το φως, όπως το βλέπουμε πάλι στις θρησκευτικές μυθολογίες, στον Προμηθέα, στα Θεοφάνεια, στον Μίθρα, στον Ζαρατούστρα… Το φως εδώ μεταφράζεται ως ζωή, σοφία, αγάπη, ηρεμία, απόλαυση. Είναι μια αχτίδα, η διαδρομή του Ευαγγελισμού, σαν αυτό που κάνει ο Ερμής, σαν αυτό που κάνει, αντίστροφα, ο Μίθρας.
Ο αναγνώστης βιώνει αυτή την αφήγηση και τα καταλαβαίνει όλα. Τα βάζει στην δική του αφήγηση της ζωής του και γίνεται μέρος αυτής της αφηγηματικής ζωής. Νομίζω ότι το ποίημα, με το οποίο τελειώνει το βιβλίο, δεν χρειάζεται. Το παραμύθι μιλά διδαχτικά, χωρίς να διδάσκει με άμεσο τρόπο, δημιουργεί συσχετισμούς, χωρίς να το επιδιώκει, παράγει ανθρώπινα συναισθήματα, χωρίς να τα εκβιάζει. Είναι, πιστεύω, ένα από τα καλύτερο δώρα για Χριστούγεννα ή το Πάσχα. Και το πιο σημαντικό: αφήστε τα παιδιά να το διαβάσουν μόνα τους, αυτά θα τα καταλάβουν όλα.
Ο χορός της Ηλιαχτίδας
Συγγραφέας: Χριστίνα Κρητικού
Εικονογράφηση-επιμέλεια εξωφύλλου: Βιβή Μαρκάτου
Επιμέλεια κειμένου: Ράνια Τζιαμπίρη
Εκδόσεις: Διάνοια
Τόπος έκδοσης: Αθήνα
Χρόνος έκδοσης: Νοέμβριος 2022
Τιμή: 9,90 ευρώ.
