μία εισαγωγή
Στο θέμα του μαζοχισμού θα αναφερθούμε σε αυτό το άρθρο μας. Πρόκειται για μία από τις μορφές βίας που είναι καταγεγραμμένη στο ψυχόδραμα της κοινωνίας παγκοσμίως. Είναι γνωστό ότι το όνομά της αυτή η συμπεριφορά το έχει πάρει από το Μαζόχ. Αυτό που θέλουμε εδώ να ξεδιαλύνουμε είναι οι ψυχαναλυτικές πτυχές αυτού του συμπλέγματος, μέσα από τις διάφορες σχολές της ψυχανάλυσης, για να φτάσουμε σε μία δικιά μας πρόταση ανάγνωσης και, τελικά, να αναφερθούμε στα παραδείγματα της τέχνης που αναφέρονται, εμμέσως ή αμέσως, σε αυτό το είδος χαρακτήρα.
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ
Ο Λεοπόλδος φον Ζάχερ-Μάζοχ (Leopold Ritter von Sacher-Masoch, 27 Ιανουαρίου 1836-9 Μαρτίου 1895) ήταν αυστριακός συγγραφέας και δημοσιογράφος, γαλικιανής καταγωγής, ουτοπιστής σοσιαλιστής και ανθρωπιστής, έγινε γνωστός για τον όρο «μαζοχισμός» που προβάλλει μέσα από τα ημι-αυτοβιογραφικά έργα του.
Γεννήθηκε στο Λβιβ από Ρωμαιοκαθολικούς γονείς. Ο πατέρας του ήταν ισπανικής καταγωγής, διευθυντής της τοπικής αυστριακής αστυνομίας και η μητέρα του ουκρανή αριστοκράτισσα. Γερμανικά έμαθε μόλις στα 12 του χρόνια, και αργότερα σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Γκρατς. Τα πρώτα του συγγραφικά έργα ήταν εθνικές μικρές ιστορίες με τίτλους παρμένους από το θέμα όπως «Γαλικιανές μικρές ιστορίες», «Εβραϊκές μικρές ιστορίες», «Πολωνικές μικρές ιστορίες», αλλά και μία σειρά από εθνικές «Δικαστικές ιστορίες». Αργότερα άρχισε να συντάσσει τη λεγόμενη «Κληρονομιά του Κάιν», ένα έργο ημιτελές αφού τελικά γράφτηκαν μόνο οι 2 από τις 6 ιστορίες. Εκεί μέσα αναπτυσσόταν η άποψη του Ζάχερ-Μάζοχ για τον κόσμο. Εκεί μέσα βρίσκεται και το «Venus im pelz» («Η Αφροδίτη με τις γούνες») και σε αυτό το σύνολο εντασσόταν και οι φετιχιστικές και μαζοχιστικές του φαντασιώσεις. Προσπάθησε στην πραγματική του ζωή να πετύχει τις φαντασιώσεις του με την γυναίκα του και την ερωμένη του, τη βαρόνη Φάνι Πίστορ.
Ο Μάζοχ έκανε τεράστιες προσπάθειες στην Λειψία, μέσω του μηνιαίου προοδευτικού περιοδικού «Στον Κολοφώνα-Διεθνής επισκόπηση» να πολεμήσει τον ντόπιο αντισημιτισμό. Επίσης καλούσε για την χειραφέτηση των γυναικών αλλά και την καθολική ψηφοφορία. Στις 8 Δεκεμβρίου 1869, ο Μάζοχ και η ερωμένη του βαρόνη Φανή Pistor υπέγραψαν συμβόλαιο καθιστώντας τον σκλάβο της για μια περίοδο έξι μηνών, με τον όρο ότι η βαρόνη θα φορά γούνες όσο το δυνατόν συχνότερα, ειδικά όταν ήταν σε σκληρή διάθεση. Ο Λεοπόλδος πήρε το ψευδώνυμο «Γκρέγκορ» το όνομα ενός στερεότυπου αρσενικού υπηρέτη, και υποδυόταν τον υπηρέτη της βαρόνης. Οι δύο ταξίδεψαν με τρένο για την Ιταλία. Όπως και στην «Αφροδίτη με τις γούνες», ταξίδεψε στην τρίτη θέση, ενώ η Βαρόνη στην πρώτη. Ο Μάζοχ πίεζε την πρώτη σύζυγό του, Αουρόρα φον Ρύμελιν, την οποία παντρεύτηκε το 1873, να ζήσουν την εμπειρία του βιβλίου, ενάντια στις προτιμήσεις της. Ο ίδιος τελικά βρήκε την οικογενειακή ζωή τους να είναι βαρετή, τελικά πήρε διαζύγιο και παντρεύτηκε την βοηθό του. Στο τέλος της ζωής του έπασχε από ψυχικά προβλήματα, κλείστηκε σε άσυλο όπου κάποιοι ισχυρίζονται ότι εκεί και πέθανε. Ο Μάζοχ είναι μακρινός θείος και της τραγουδίστριας Μαριάν Φέιθφουλ.
Ο όρος μαζοχισμός εφευρέθηκε το 1886 από τον αυστριακό ψυχίατρο βαρόνο Ρίχαρντ φον Κραφτ-Εμπινγκ (1840-1902) στο βιβλίο του «Psychopathia sexualis»: «Αισθάνομαι ότι δικαιολογημένα αποκαλώ αυτήν τη σεξουαλική ανωμαλία «μαζοχισμό», γιατί ο συγγραφέας Ζάχερ-Μάζοχ κάνει συχνά αναφορά αυτής της διαστροφής, που μέχρι την εποχή του ήταν τελείως άγνωστη για τον επιστημονικό κόσμο ως τέτοια, στο υπόστρωμα των γραπτών του. Ακολούθησα έτσι τον τρόπο με τον οποίο έγινε η επιστημονική διαμόρφωση του όρου αχρωματοψία (δαλτονισμός), από τον Ντάλτον, που την ανακάλυψε». Ο Μάζοχ δυσαρεστήθηκε με αυτήν την ανάλυση του Κραφτ-Έμπινγκ, αλλά οι λεπτομέρειες της προσωπικής του ζωής ήταν άγνωστες μέχρι που η πρώην γυναίκα του, η Φον Ρύμελις, έγραψε τα απομνημονεύματα της το 1906, μετά τον θάνατο του, με τον τίτλο «Η ομολογία της ζωής μου». Συλλογή διηγημάτων του Ζάχερ-Μάζοχ με τίτλο «Σκληρές ιστορίες» εκδόθηκαν από τον Ηριδανό σε μετάφραση Κώστα Τρικογλίδη.
ΟΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ
Ο μαζοχισμός είναι μία από τις δύο συνιστώσες του σαδομαζοχισμού. Ο σαδισμός είναι η δεύτερη. Με αυτή τη συμπεριφορά θα ασχοληθούμε σε άλλο άρθρο μας.
Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της συμπεριφοράς είναι η υποτακτική διάθεση που αισθάνεται αυτός ο άνθρωπος που την ακολουθεί. Δέχεται ότι είναι κυρίαρχο ένα άλλο άτομο του ίδιου ή του αντίθετου φύλου. Αποκλείεται η ροπή προς την ομοφυλοφιλία διότι, όπως θα δούμε στη συνέχεια, υπάρχουν δύο περιπτώσεις: η ομοφυλοφιλία και η υποτακτικότητα στην περίπτωση αυτού του συνδρόμου, άρα ακολουθείται είτε η μία είτε η άλλη, ποτέ και οι δύο συγχρόνως.
Η ψυχαναλυτική εξήγηση του μαζοχισμού είναι περίπλοκη. Θα αναφερθούμε στις θεωρήσεις του Φρόιντ, του Ράιχ και του Φρομ, αυτές που ξεχωρίζουν και έχουν διαμορφώσει την ψυχαναλυτική διαδικασία στην συνδιαλλαγή με άτομα που ακολουθούν αυτές τις συμπεριφορές. Το βασικό είναι να δούμε ότι η πηγή του θέματος ξεκινά από το άτομο, πατέρα ή μητέρα, του αντίθετου φύλου ως προς τον αναλυόμενο. Η προσπάθειά του είναι να ολοκληρώσει την ταυτότητά του και, μέσα από τις δράσεις και τις αντιστάσεις, ακολουθεί τη μία από τις δύο περιπτώσεις, όπως προαναφέραμε.
Σε καμία περίπτωση δε μιλάμε για αρρώστους, αλλά για συμπεριφορές που σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να είναι παραβατικές ως προς τους άλλους συνανθρώπους του. Αυτό που προσέχουμε είναι να μη γίνει αυτή η συμπεριφορά νεύρωση, ιδίως να μην αφορμίσει και να φτάσει στα όρια της ψύχωσης. Σε αυτή την περίπτωση δεν έχουμε να κάνουμε με παραβατική συμπεριφορά, αλλά με αντιδράσεις που η υστερία υπαγορεύει σε αυτό το άτομο, το οποίο πλέον εκδηλώνει, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, τη βία του.
Ας δούμε πρώτα-πρώτα τις ερμηνείες του Φρόιντ, του Ράιχ και του Φρομ, μέσα από τα κείμενά τους, μετά θα κάνουμε τη σύνθεση του θέματος, αναφερόμενοι τόσο στα αρχέτυπα όσο και στα συμβολικά ή μυθολογικά στοιχεία, που αναφέρονται σε αυτό το θέμα.
Γιάννης Φραγκούλης
(ερευνητής-ψυχαναλυτής)
