Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΒΙΑ
ΠΟΣΟ ΣΤΟΙΧΙΖΕΙ Η ΖΩΗ ΕΝΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥ;
Δολοφονίες ανθρώπων: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης*
Το απόγευμα αυτό ο συγγραφέας μας περπάταγε τους άδειους δρόμους της Μόσχας για να πάει στο σπίτι του. Εκεί θα συνέχιζε να γράψει το βιβλίο του. Σε ένα μικρό πάρκο κάποια παιδιά λιθοβολούσαν ένα ποντίκι που ήταν σχεδόν έτοιμο να ξεψυχήσει. Τους μάλωσε, τους έδιωξε και το πήρε στο σπίτι του. Το ζώο θα ήθελε να βγάλει μια κραυγή, αλλά δεν μπορούσε. Το περιέθαλψε και σώθηκε. Από τότε ήταν κατοικίδιό του. 200 χρόνια και πλέον σε μια χώρα που είχε κάποτε δώσει τα φώτα του πολιτισμού συνέβαιναν κάποια τρομερά πράγματα: Άνθρωποι δολοφονούσαν ανθρώπους για λόγους που ήξεραν μόνο τα αφεντικά τους ή αυτοί που τους καθοδηγούσαν. Αυτή η χώρα είναι η Ελλάδα. Τελευταίο θύμα σε μια σειρά από δολοφονίες ανθρώπων ήταν ο Αντώνης.
ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ
Αν διαβάσουμε καλά τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι θα βρούμε αυτούς τους χαρακτήρες που, αρνητικά, μας απασχολούν τα τελευταία χρόνια. Όλο και πιο συχνά διαβάζουμε ότι μια ομάδα ή κάποιοι αστυνομικοί σκότωσαν έναν άνθρωπο. Οι δολοφονίες ανθρώπων είναι, τα τελευταία χρόνια, όλο και πιο συχνές. Ο λόγος που έγιναν τις περισσότερες φορές είναι ασήμαντος. Διαβάζουμε στο ρεπορτάζ, αφού περάσουν κάποιες μέρες, τις λεπτομέρειες και ανατριχιάζουμε. Τα θύματα είναι άτομα που κανένας δε θα ήθελε ούτε καν να τα πειράξει.
«Δολοφονίες ανθρώπων: θα πρέπει
να μελετήσουμε την ψυχολογία του φασισμού.»
Παλιότερα τα κίνητρα για να γίνουν οι δολοφονίες ανθρώπων ήταν πολιτικά. Η χωροφυλακή ή ο στρατός δολοφονούσαν πολιτικούς αντιπάλους της παράταξης που κυβερνούσε ολοκληρωτικά. Από την πτώση της δικτατορίας και μετά, αυτές οι δολοφονίες ελαττώθηκαν και ήταν πολύ λίγες. Η ανεξέλεγκτη βία πλέον έχει αλλάξει εκτελεστικό όργανο. Ακόμα, οι λογικές, με την πρώτη ματιά, βλέπουμε ότι είναι διαφορετικές. Είναι όμως έτσι τα πράγματα;
ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ: Ο ΦΑΣΙΣΜΟΣ ΕΠΑΝΕΡΧΕΤΑΙ
Αυτές οι δολοφονίες ανθρώπων δεν είναι κάτι που άρχισε να συμβαίνει ξαφνικά στη χώρα μας. Το γόνιμο έδαφος για να καλλιεργηθούν αυτές οι λογικές έχει επεξεργασθεί από φασιστικές ομάδες. Αυτές μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980 ήταν παράνομες και αριθμούσαν λίγα μέλη. Για να καταλάβουμε αυτό το φαινόμενο θα πρέπει να μελετήσουμε την ψυχολογία του φασισμού.
Ο Βίλχελμ Ράιχ, στο βιβλίο του «Η μαζική ψυχολογία του φασισμού», αναλύει πολύ τα γενεσιουργά αίτια του φασισμού. Αναφέρει ιστορικά γεγονότα. Διατυπώνει τη θεωρία ότι ο φασισμός υιοθέτησε τα συνθήματα της αριστεράς. Όταν το κόμμα του Χίτλερ έγινε αξιωματική αντιπολίτευση απότομα ασπάστηκε το χριστιανισμό, τον οποίο πολεμούσε πριν, έγινε πολύ συντηρητικό, φρόντιζε για τη διατήρηση των καλών ηθών της κοινωνίας. Όταν έγινε κυβέρνηση η οικονομική του πολιτική ταυτιζόταν με τα συμφέροντα της πλούσιας τάξης. Η προσπάθεια του Ράιχ να μιλήσει στους νέους για την ερωτική ευχαρίστηση, το σεξπόλιτικ, ήταν κόκκινο πανί για το κομμουνιστικό κόμμα και το εθνικοσοσιαλιστικό του Χίτλερ. Ο άνθρωπος που απολαμβάνει μπορεί να κρίνει και αυτό είναι επικίνδυνο!
ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ: Η ΑΠΟΛΑΥΣΗ
Δεν ήταν η πρώτη φορά που η προσπάθεια να μάθει ο άνθρωπος τρόπους για να απολαμβάνει και να μην τους φοβάται, βρήκε άσπονδους εχθρούς. Ο Επίκουρος, που είχε αναφέρει τα αξιώματα που η ψυχανάλυση, μετέπειτα, δέχτηκε, ήταν ο κυριότερος εχθρός για τον ιουδαϊσμό, το χριστιανισμό και, η επέκτασή του, ο ταοϊσμός, ήταν μισητός από το βουδισμό. Η απόλαυση είναι λοιπόν το θέμα. Γιατί όμως;
«Δολοφονίες ανθρώπων: αυτός
είναι το στοιχείο που είναι ξένο ως προς εμάς.»
Η θεωρία της ψυχανάλυσης δέχεται ότι ο άνθρωπος μπορεί να αντιληφθεί πιο εύκολα τα στοιχεία της πραγματικότητας όταν βρίσκει την απόλαυση. Αντιλαμβάνομαι στοιχεία της πραγματικότητας σημαίνει ότι μπορώ να αναπτύξω τη διαδικασία της κρίσης. Άρα μπορώ να κρίνω αν αυτό ή το άλλο ζητούμενο είναι καλύτερο και γιατί. Κατά συνέπεια, ο άνθρωπος δε θα είναι έρμαιο οποιονδήποτε αντιλήψεων. Σε αυτές τις αντιλήψεις συμπεριλαμβάνονται και αυτές των κυβερνήσεων. Ιδού ο πυρήνας του προβλήματος.
ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ: Ο ΑΛΛΟΣ
Είδαμε με ποιο τρόπο η βία παράγεται και αναπαράγεται. Το πεδίο είναι έτοιμο ανά πάσα στιγμή. Λείπει το περιεχόμενο. Αυτό κάθε φορά μπορεί να είναι διαφορετικό, όμως έχει κοινό παρανομαστή. Αυτός είναι το στοιχείο που είναι ξένο ως προς εμάς. Θέλω να πω ότι υπάρχουν δύο συνιστώσες: Αυτός ο άνθρωπος που είναι στο περιθώριο της κοινωνίας και η υπόλοιπη κοινωνία. Αυτός που ανήκει στο περιθώριο είναι ο Άλλος. Κάθε φορά μπορεί να έχει διαφορετική μορφή: ο οικονομικός μετανάστης, ο ομοφυλόφιλος, ο παράξενος, το άτομο με αναπηρία, αυτός που έχει διαμετρικά διαφορετική άποψη με εμάς, αυτός που δεν είναι εμείς. Αυτός είναι ο Άλλος.
Αν δούμε πιο προσεχτικά αυτό τον Άλλο θα βγάλουμε ένα συμπέρασμα. Ο Ζακ Λακάν θεωρεί τον Άλλο ως αυτή την περσόνα που εμείς οι ίδιοι έχουμε φτιάξει, φορτισμένη από τις νευρώσεις και τις υστερίες μας. Όταν συνδιαλέγεται το ID, η ταυτότητά μας, με τον Άλλο είναι η στιγμή που μπαίνουμε στο υστερικό πεδίο και κατευθυνόμαστε στο ψυχωτικό. Αυτή τη διαδρομή δεν μπορούμε να την καταλάβουμε. Την κάνουμε ακολουθώντας το ένστικτό μας. Πλέον αυτή η παραβατική διαδρομή είναι η σωστή, κατά την άποψή μας. Διαμορφώνει μια άλλη πραγματικότητα που είναι όλο και περισσότερο κραταιά.
Είναι εύκολο να καταλάβουμε ότι η απόσταση μεταξύ ID και Άλλου είναι τεράστια. Ο άνθρωπος που έχει μπει μέσα σε αυτή τη διαδρομή δεν μπορεί να δει από πού έχει ξεκινήσει. Βλέπει μόνο το σημείο στο οποίο πηγαίνει. Η επιστροφή είναι δύσκολο να γίνει. Μόνο με τη βοήθεια κάποιου μπορεί αυτό να επιτευχθεί.
ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ: ΟΙ ΠΡΟΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ
Είναι δεδομένο ότι δε μας αρέσει αυτός ο Άλλος. Το καταλαβαίνουμε, ασυνείδητα, ότι δημιουργεί μια προβληματική κατάσταση. Τον απεχθανόμαστε. Όμως, ο Φρόιντ έχει δεχτεί ότι το σημείο στο οποίο παράγεται το υστερικό ως τραύμα είναι όταν η απόσταση από την πραγματικότητα, έτσι όπως αντικειμενικά υπάρχει, είναι μεγάλη σχετικά με αυτή την έκφανσή της που έχουμε δημιουργήσει όταν είμαστε στο χώρο όπου κυριαρχεί η απόλαυση και η ασφάλεια. Εδώ έχουμε ακριβώς αυτό το πράγμα. Παράγεται με αυτό τον τρόπο η τραυματική κατάσταση. Το βλέπουμε, όμως είμαστε μέσα σε αυτή και είναι μια κατάσταση που εμείς έχουμε φτιάξει για αυτό μας αρέσει. Αυτές οι αντιθετικές καταστάσεις παράγουν άλλο τραύμα. Η διαδικασία δεν έχει τέλος. Πηγαίνει στη σχιζοφρένεια.
«Δολοφονίες ανθρώπων: δρω εναντίον
της προβολής του Άλλου,
ουσιαστικά εναντίον του Άλλου.»
Θέλουμε, όπως είναι φυσικό, να προσωποποιήσουμε αυτό τον Άλλο. Να βρούμε κάποιον που θα μισήσουμε κάνοντας προβολή αυτής της κατάστασης που έχουμε δημιουργήσει σε κάποιον που δεν είναι όπως εμείς. Όπως προείπαμε, αυτά τα άτομα είναι πολλά. Κάθε στιγμή είναι εύκολο να ανασύρουμε από αυτό το χώρο ένα και να κάνουμε την προβολή μας. Ακολούθως, είναι θέμα χρόνου να λειτουργήσουμε σα μάζα και να δράσουμε. Ο Γκουστάβ Λε Μπον έχει αναλύσει διεξοδικά αυτή την κατάσταση. Ο αγελαίος άνθρωπος ή ο υπεράνθρωπος των μαζών, όπως τον έλεγε ο Ουμπέρτο Έκο, είναι έτοιμος να δράσει. Θέλει να εκμηδενίσει τον Άλλο στο πρόσωπο αυτού που δεν είναι στην ίδια αγέλη.
Αυτή η δράση είναι συγχρόνως και μία αντίδραση. Δρω εναντίον της προβολής του Άλλου, ουσιαστικά εναντίον του Άλλου, και αντιδρώ στις καταστάσεις που αυτός μου προσφέρει και είναι τραυματικές. Όμως αυτή η δράση-αντίδραση υπάρχει μέσα μας και αναφέρεται στον ψυχικό μας κόσμο. Είναι ακόμα μια τραυματική εμπειρία. Είναι, πιστεύουμε, μια λύση, μόνο που αυτή δεν οδηγεί πουθενά. Είναι μια απέλπιδη προσπάθεια.
ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΚΤΗΝΟΣ
Είναι η στιγμή που ο άνθρωπος γίνεται κτήνος. Επιτίθεται φαινομενικά χωρίς λόγο. Στην πραγματικότητα υπάρχει λόγος: Θέλει να εξολοθρεύσει αυτό τον Άλλο, στο πρόσωπο του οποίου βλέπει αυτό που έχει στοχεύσει. Έχει δημιουργηθεί μια πραγματικότητα που δεν έχει σχέση με αυτό που πραγματικά υπάρχει. Ο ίδιος άνθρωπος, αν δεν είχε μπει σε αυτή την κατάσταση, δε θα έκανε αυτά τα πράγματα. Δεν αναγνωρίζει τον εαυτό του είναι ήδη ο άλλος εαυτός του.
Γίνεται κτήνος, αλλά με τη διαφορά ότι σκοτώνει από μίσος και όχι γιατί θέλει να τραφεί από το θύμα του. Η δεύτερη περίπτωση είναι αυτή του άγριου θηρίου, όπως το λιοντάρι ή η τίγρης, ή του άγριου ανθρώπου, που σκοτώνει το τοτεμικό ζώο για να κλέψει τη δύναμή του. Αυτός είναι ο λόγος που ο Κλοντ Λέβι Στρως, στις ανθρωπολογικές του μελέτες, δε δέχεται το «άγριος» ως προσδιορισμό του ανθρώπου αλλά της σκέψη. «Η άγρια σκέψη», το βιβλίο του που έχει γίνει σημείο αναφοράς μπαίνει βαθιά μέσα στο θέμα στο οποίο αναφερόμαστε.
Ο άνθρωπος που επιτίθεται ακολουθεί την άγρια σκέψη. Δεν κατοικεί στη ζούγκλα, μένει σε πολιτισμένο περιβάλλον. Ακολουθεί όμως αυτή τη λογική που θέλει να καταστρέψει. Το σημείο που το μίσος του εκφράζεται είναι η προβολή του Άλλου, όπως έχουμε πει. Δεν το δικαιολογούμε, απλά το μελετάμε. Δείχνουμε αυτές τις δομές, είναι σα να προτρέπουμε κάποιον να μην ακολουθήσει αυτό το δρόμο. Αν υπάρχει λόγος να ζητήσει βοήθεια από κάποιο ειδικό.
ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ: ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΥ
Το κτήνος έρχεται, σκοτώνει και φεύγει. Έχει εξολοθρεύσει τον Άλλο. Είναι ήρεμος. Πιστεύει ότι το πρόβλημα έχει λυθεί. Όλα είναι καλά μέχρι τη στιγμή που θα επανέλθει η κρίση και θα το ξανακάνει. Ακολουθεί μια λογική, αυτή επιβάλλεται από κέντρα αποφάσεων πολιτικών και, κυρίως, οικονομικών διαδικασιών. Αυτό δεν μπορεί να το καταλάβει γιατί είναι η λογική της αγέλης, στην οποία αισθάνεται ασφάλεια και απόλαυση, δηλαδή, όπως έχουμε πει, μια άλλη πραγματικότητα, πολύ διαφορετική από την αντικειμενικά υπάρχουσα. Αυτό δε θα το καταλάβει ποτέ. Μόνο αν μπει σε μια ψυχαναλυτική διαδικασία και οδηγηθεί στο να δει το θέμα του, το καταλάβει και ιαθεί από την κατανόηση σε αυτό.
«Δολοφονίες ανθρώπων: δρων πρόσωπο
δεν είναι μόνο αυτός που εκτελεί τη βία.»
Ευγενικός και με καλούς τρόπους θα ζήσει στο κοινωνικό του περιβάλλον. Την Κυριακή θα πάει στην εκκλησία, θα προσκυνήσει, θα ανάψει το κερί του, κτέρισμα, θυσία στο θεό του, που είναι εντελώς διαφορετικός από αυτόν που περιγράφει η θρησκεία του. Με γαλήνη θα μιλήσει με το γείτονα. Θα φάει με την οικογένειά του στο κυριακάτικο τραπέζι, ακολουθώντας όσα, καλά, έχει μάθει από την παράδοση του τόπου του. Θα δώσει βοήθεια στον συνάνθρωπό του. Θα φοράει το μανδύα του καλού. Όπως μία γάζα που έχουμε περιτυλίξει σε ένα τραύμα. Μέχρι την επόμενη φορά.
Τι φταίει; Αυτή είναι η ερώτηση που υπάρχει όταν δούμε μια βίαιη κατάσταση. Η απάντηση είναι αυτή που έχουμε αναφέρει. Δρων πρόσωπο δεν είναι μόνο αυτός που εκτελεί τη βία. Είναι ακόμα και αυτός που την ανέχεται. Τη βλέπει αλλά δεν αντιδρά. Μετά θα αντιδράσει, αλλά όταν αυτή η βίαιη πράξη γίνεται είναι απαθής. Αυτός είναι σε χειρότερη θέση: Είναι στην κατάσταση του βίαιου ανθρώπου, θέλει να εξολοθρεύσει τον Άλλο, αλλά δεν τολμά να το κάνει, φοβάται ή έχει θεοποιήσει τον Άλλο και δεν τολμά να τον ακουμπήσει. Μετά θα το καταδικάσει, αλλά θα είναι αργά. Αυτή η καταδίκη είναι πάλι μια τραυματική κατάσταση.
ΔΟΛΟΦΟΝΙΕΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ: ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ο συγγραφέας μας πήρε το ποντικάκι. Πλέον ζουν σε μια ήρεμη κατάσταση. Ο άνθρωπός μας έχει πάρει τον άλλο εαυτό του τραυματισμένο. Το φέρνει στο σπίτι του και τον περιθάλπει. Θα ήθελε να βγάλει μια κραυγή, αλλά δεν μπορεί. Φοβάται μην ξυπνήσει το κτήνος. Δε μιλά.
Την ίδια στιγμή υπάρχουν πράγματα που πρέπει να γίνουν. Συμφωνίες έχουν κλείσει και θα πρέπει να ολοκληρωθούν. Αυτές θα γίνουν με τη βοήθεια αυτών των ανθρώπων που είναι έτοιμοι να ακολουθήσουν αυτή τη διαδικασία. Φτάνει να τους δώσουμε να καταλάβουν ότι αυτόν που θέλουμε να καταστρέψουν είναι ο Άλλος. Τότε όλα είναι εύκολο να γίνουν. Η αγέλη έχει δημιουργηθεί.
Αυτός που είναι εκτός αγέλης είναι ο «λαθρομετανάστης» ( ή σκέτα «λαθρό»), ο τρανς, ο ομοφυλόφιλος, ο ναρκομανής, το άτομο με ειδικές ανάγκες, αυτός με νοητική στέρηση, αυτός που δε μας αρέσει, τελικά, ή αυτός που μας «χαλάει τη σούπα». Αυτό το άτομο μπορεί να είμαστε όλοι. Εσύ, εγώ, κάποιος.
Αν πάψουμε να στηρίζουμε αυτές τις πολιτικές που παράγουν και αναπαράγουν αυτές τις λογικές, τότε μπορεί να υπάρξει μια λύση. Αν όχι, τότε θα ανεχόμαστε την αγέλη, θα τη φοβόμαστε, μετά θα την καταδικάζουμε. Δε θα έχουμε καταλάβει ότι είμαστε, εν δυνάμει, και εμείς μέρος της. Ότι και εμείς έναν Άλλο, το δικό μας, κυνηγάμε και κυνηγιόμαστε από αυτόν. Μέχρι να το καταλάβουμε η κοινωνία μας θα είναι άρρωστη ψυχικά. Θα ακολουθεί ένα δρόμο χωρίς επιστροφή, ψάχνοντας την Ιθάκη μας, το τραύμα μας.
*Ο Γιάννης Φραγκούλης είναι ψυχαναλυτής
