ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ
ΜΙΚΡΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ
Καρναβάλι: γράφει ο Γιάννης Ιωαννίδης
Καρναβάλι, το γλέντι και η γιορτή που πραγματοποιείται σε πολλές ρωμαιοκαθολικές και ορθόδοξες χώρες τις τελευταίες ημέρες και ώρες πριν από την περίοδο της Σαρακοστής. Η προέλευση της λέξης είναι αβέβαιη, αν και πιθανώς μπορεί να αποδοθεί στο μεσαιωνικό λατινικό carnem levare ή carnelevarium, που σημαίνει αφαιρώ ή αφαιρώ κρέας.
ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ: Η ΝΗΣΤΕΙΑ
Αυτό συμπίπτει με το γεγονός ότι το καρναβάλι είναι η τελευταία γιορτή πριν από την έναρξη των αυστηρών 40 ημερών της Σαρακοστής. Κατά τη διάρκεια αυτών των ημερών οι χριστιανοί, καθολικοί ή ορθόδοξοι, σε παλαιότερες εποχές νήστευαν, απείχαν από την κατανάλωση κρέατος και ακολουθούσαν άλλες ασκητικές πρακτικές.
Η ιστορική προέλευση του καρναβαλιού είναι επίσης ασαφής. Ενδεχομένως έχει τις ρίζες του σε μια πρωτόγονη γιορτή που τιμούσε την αρχή του νέου έτους και την αναγέννηση της φύσης. Παρόλα αυτά είναι επίσης πιθανό οι απαρχές του Καρναβαλιού στην Ιταλία να συνδέονται με την ειδωλολατρική γιορτή του Σατουρναλίου στην αρχαία Ρώμη.
ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ: Ο ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ
Στο καρναβάλι η πρώτη ημέρα ποικίλλει ανάλογα με τις εθνικές και τοπικές παραδόσεις. Έτσι, στο Μόναχο της Βαυαρίας η περίοδος του καρναβαλιού, που εκεί ονομάζεται fasching, αρχίζει τη γιορτή των Θεοφανείων, 6 Ιανουαρίου. Διαφορετικά είναι στην Κολωνία της Ρηνανίας, αρχίζει στις 11 Νοεμβρίου στις 11:11 π.μ. (11ος μήνας, ημέρα, ώρα και λεπτό).
Στη Γαλλία ο εορτασμός περιορίζεται στην Καθαρά Δευτέρα (την Τρίτη πριν από την Τετάρτη της Σαρακοστής) και στην mi-carème (την Πέμπτη της τρίτης εβδομάδας της Σαρακοστής).
Γενικότερα, η ημερομηνία έναρξης είναι η Κυριακή Quinquagesima (η Κυριακή πριν από την Τετάρτη της Στάχτης) και η λήξη είναι η Τρίτη της Καθαράς Δευτέρας. Σε ορισμένα μέρη της Ισπανίας, η Τετάρτη της Στάχτης περιλαμβάνεται επίσης στους εορτασμούς στο καρναβάλι. Μια συνήθεια που προέρχεται από μια εποχή που η Τετάρτη της Στάχτης δεν αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος της Σαρακοστής.
ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ: Η ΡΩΜΗ
Σε παλαιότερες εποχές η Ρώμη ήταν το πιο εμφανές κέντρο της καρναβαλικής δραστηριότητας. Η λαμπρότητα και ο πλούτος των εορτασμών σηματοδοτούσαν την τέλεσή τους. Δεν ξεπερνούσαν σχεδόν τίποτε άλλο.
Σήμερα, σε μια δημοφιλή καρναβαλική παρέλαση στο Einsiedeln της Ελβετίας, φορούν μάσκες δαίμονα και χτυπούν μεγάλες καμπάνες για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Να αναγγείλουν το τέλος του χειμώνα την παραμονή της Σαρακοστής και της άνοιξης. Στη μακρά ιστορία του το Καρναβάλι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του λαϊκού θεάτρου, του δημοτικού τραγουδιού και των λαϊκών χορών.
ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
Τα Ανθεστήρια ήταν ετήσια γιορτή της αναγέννησης της φύσης και γιορτή των νεκρών προς τιμή του Λιμναίου Διονύσου και του Xθόνιου Eρμή. Γίνονταν στην Aθήνα κατά τον μήνα Aνθεστηριώνα (τέλος Φεβρουαρίου – αρχές Μαρτίου) επί τρεις ημέρες. Tο όνομα της γιορτής πιθανολογείται από το ανθέω και το σχετίζουν με το έθιμο της δεύτερης μέρας των χοών να στεφανώνουν τα τρίχρονα αγόρια με λουλούδια.
Eπειδή τα Aνθεστήρια δεν ήταν γιορτή των λουλουδιών είχε υποστηριχθεί παλαιότερα η άποψη πως και το όνομα Aνθεστήρια της όλης γιορτής δε σχετίζεται με τα άνθη. Αντίθετα με το ρήμα «αναθέσσασθαι» που σημαίνει την ανάκληση των ψυχών. Η συγκοπή της πρόθεσης ανά δεν είναι χαρακτήρας της ιωνικής διαλέκτου. Σχετίζουν την ετυμολογία με την τρίτη ημέρα της γιορτής που ήταν αφιερωμένη στις ψυχές των νεκρών.
Θα δούμε συνοπτικά τα δρώμενα των τριών ημερών των Ανθεστηρίων και μπορούμε να καταλάβουμε την εξέλιξή τους μέχρι το σημερινό καρναβάλι.
ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ: ΠΡΩΤΗ ΜΕΡΑ ΠΙΘΟΙΓΙΑ
Στα Πιθοίγια άνοιγαν τους πίθους με το νέο κρασί. Συνήθιζαν να φέρνουν το πρώτο κρασί στο εν Λίμναις ιερό του Διονύσου.
Έκαναν σπονδές έξω από το κλειστό ιερό του θεού. Προς τιμή του ευχόμενοι να καταναλώσουν αίσια την καινούρια παραγωγή. Δοκίμαζαν οι ίδιοι το κρασί και χόρευαν και τραγουδούσαν ευχαριστώντας το Διόνυσο.
Την ημέρα εκείνη καθώς και την επόμενη, οι Αθηναίοι, επέτρεπαν στους δούλους να πίνουν μαζί τους.
ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ: ΔΕΥΤΕΡΗ ΜΕΡΑ ΧΟΕΣ
Στη δεύτερη μέρα, Χόες, γινόταν η πομπική είσοδος του Διονύσου στην πόλη πάνω σε καράβι με τροχούς. Πάνω στο καράβι υπήρχαν μεταμφιεσμένοι σε ακόλουθους του Θεού Διονύσου. Αυτοί οι μεταμφιεσμένοι ήταν οι Σάτυροι και πείραζαν τον κόσμο με τις βωμολοχίες δημιουργώντας κέφι και χαρά και κωμική διάθεση.
Οι μεταμφιεσμένοι Σάτυροι φορούσαν προσωπείο-μάσκα. Οι μάσκες αυτές ήταν πήλινες και όμοιες μεταξύ τους. Άλλοι Σάτυροι φορούσαν δέρματα ζώων, άλειφαν το πρόσωπό τους με την τρυγία (κατακάθι του κρασιού) και στεφανώνονταν με κισσό, το αειθαλές ιερό φυτό του Διόνυσου.
Οι Σάτυροι προσπαθούσαν να μοιάζουν με τράγους. Χαρακτηριστικό των τράγων είναι η μεγάλη ροπή προς τα αφροδίσια. Οι Σάτυροι χοροπηδούσαν γύρω από το τροχοφόρο καράβι του Διονύσου χτυπώντας την γη με τα πόδια τους.
Ίσως από εδώ βγήκε και η λέξη καρναβάλι αφού καρναβαλλίζω σημαίνει βαλλισμός των κάρνων δηλαδή πηδηχτός χορός των βοσκημάτων. Κατά τον Ησύχιο κάρνος σημαίνει βόσκημα, πρόβατον. Το βόσκημα γενικά μπορεί να είναι τράγος, γίδα, πρόβατο.
Τέλος, γινόταν ο «ιερός γάμος» του θεού με τη σύζυγο του άρχοντος βασιλέως, την βασσίλινα. Ο άρχοντας ήταν επικεφαλής του ιερατείου και όλων των θρησκευτικών αξιωματούχων της Aθήνας. Γίνονταν αγώνες οινοποσίας. Tο απόγευμα των Xοών συνηθίζονταν στους δρόμους «αι εκ των αμαξών λοιδορίαι»: πειράγματα εναντίον διαβατών που συνηθίζονταν και στην εορτή των Ληναίων.
ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ: ΤΡΙΤΗ ΗΜΕΡΑ ΧΥΤΡΟΙ
Την τρίτη μέρα, στους Χύτρους, μαγείρευαν τα πολυσπόρια (πανσπερμία, κόλλυβα), που τα αφιέρωναν στο χθόνιο Eρμή, τον ψυχοπομπό. Η παράδοση που εξηγεί την πανσπερμία είναι πως όσοι σώθηκαν από τον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, μαγείρεψαν «χύτραν πανσπερμίας».
Την ημέρα των Χύτρων πίστευαν ότι οι ψυχές ξαναγύριζαν στον επάνω κόσμο και βρίσκονταν αόρατες ανάμεσα στους ζωντανούς. Πίστευαν ακόμη πως ανάμεσα στις ψυχές υπήρχε και παρουσία πονηρών πνευμάτων που ανέβαιναν στη γη με το άνοιγμα του Άδη και μόλυναν τους ανθρώπους και τις τροφές.
Έβαζαν γύρω από τα ιερά τους ένα κόκκινο νήμα που λειτουργούσε αποτρεπτικά και εμπόδιζε τα πνεύματα να εισέλθουν. Επίσης για να τα εμποδίσουν να μπουν στα σπίτια τους άλειφαν τις πόρτες με πίσσα και μασούσαν ράμφους.
Τα βλαβερά πνεύματα του κάτω κόσμου, μαζί με τις ψυχές, έμπαιναν στα σπίτια από το βράδυ των Xοών και έμεναν με τους ζωντανούς την ημέρα των Xύτρων. Τις έδιωχναν την επόμενη ημέρα με τη γνωστή φράση: «Θύραζε Κᾶρες, οὐκ ἔτ’ Ἀνθεστήρια», δηλαδή «φύγετε ψυχές των νεκρών, τα Aνθεστήρια τελείωσαν πια».
Τα Υδροφόρια ήταν μια γιορτή που γινόταν την τρίτη μέρα των Aνθεστηρίων σε ανάμνηση όσων πνίγηκαν κατά τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα: «Yδροφόρια, εορτή πένθιμος Aθήνησιν επί τοις εν τω κατακλυσμώ απολομένοις». Κατά τη γιορτή αυτή έριχναν άρτους από σιτάρι και μέλι σε ένα χάσμα που υπήρχε μέσα στο ναό του Oλυμπίου Διός. Από το χάσμα εκείνο πίστευαν ότι η Γη είχε απορροφήσει τα νερά του κατακλυσμού.
Αυτή η παράδοση έχει χαθεί από το σημερινό καρναβάλι. Αυτό διατηρεί τα χαρακτηριστικά του από την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη, όπως είδαμε.
