του Ν. Παππά*
Η κυψέλη, μαζί με το μελίσσι, αποτελεί ένα ιδιαίτερο περιβάλλον, ελκυστικό για πολλά άλλα ζώα, τα οποία θα βρουν εκεί προστασία, τροφή, ζέστη ή δροσιά, ανάλογα με την εποχή. Άλλα ζουν μόνιμα εκεί, άλλα θα τα συναντήσουμε μόνο περιστασιακά. Μερικά από τα ζώα αυτά αποτελούν εχθρούς των μελισσών, τα περισσότερα όμως είναι εντελώς ακίνδυνα. Το άρθρο αυτό έχει ως βάση ένα παλιότερο δικό μου άρθρο, με τον τίτλο «Η πανίδα μέσα και γύρω από την κυψέλη». Εδώ προστέθηκαν μερικού ακόμη «συγκάτοικοι» των μελισσών, ώστε η αναφορά να είναι πληρέστερη.
Από το διαδίκτυο μπορεί ο αναγνώστης, με βάσει το βιολογικό όνομα του κάθε οργανισμού να βρει τη φωτογραφία του.
Σαλιγκάρια (Gastropoda): Ευκαιριακά μπορούν να βρεθούν μέσα στην κυψέλη ή έξω από αυτή. Η παρουσία τους είναι τυχαία και δεν αναφέρονται ζημιές.
Σαρανταποδαρούσες (Myriapoda): Τις συναντάμε κάτω από την κυψέλη ή ακόμη και μεταξύ των δύο καπακιών, στου παλαιού τύπου καπάκια. Δεν παρατηρούνται μέσα στην κυψέλη και έτσι μπορούμε να πούμε ότι δεν προκαλούν ζημιές. Μερικά είδη είναι δηλητηριώδη.
Ψαράκι: Ένας συγκάτοικος της μέλισσας στην κυψέλη είναι το Lepisma saccharina (Thysanura). Σκεπασμένο με ασημένιο λέπι, ζει σε σκοτεινά, υγρά και θερμά μέρη της κυψέλης. Καταναλώνει τρόφιμα που περιέχουν άμυλο και ζάχαρη. Το συναντάμε στα απορρίμματα της κυψέλης και είναι ακίνδυνο για τις μέλισσες.
Κατσαρίδες (Blattidae): Βρίσκονται μέσα στην κυψέλη, στον πυθμένα ή πάνω στις κηρήθρες με μέλι, το οποίο ρυπαίνουν. Δεν αναφέρονται άλλες ζημιές από τις κατσαρίδες.
Μάντης (Mantidae): Λόγω της χαρακτηριστικής στάσης που παίρνει λέγεται και Αλογάκι της Παναγίας. Με τη βοήθεια του πρώτου ζευγαριού των ποδιών του, τα οποία έχουν διαμορφωθεί κατάλληλα, αρπάζει τις μέλισσες -και άλλα έντομα- πάνω στο άνθος ή μπροστά στην κυψέλη και τις καταβροχθίζει.
Ψαλίδες (Forficula auricularia, dermatoptera): Τις συναντούμε συχνά την ημέρα όταν ανασηκώνουμε το εσωτερικό καπάκι της κυψέλης. Είναι νυκτόβιο ζώο, με μήκος περίπου 16 χιλιοστά. Επιτίθεται στις λάρβες του κηρόσκορου. Δεν αποτελεί κίνδυνο για τις μέλισσες. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και για τα φυτά, όπου μερικές φορές επιφέρουν σοβαρές ζημιές σε αυτά.
Ένα ημίπτερο της οικογένειας Reduniidae: Παραμονεύει πάνω στο άνθος ή μπροστά στην κυψέλη, αρπάζει τις μέλισσες και σε λίγα δευτερόλεπτα τις τρώει. Είναι συχνό φαινόμενο στην Ελλάδα, αλλά δεν προκαλεί μεγάλες απώλειες.
Dermester lardarius: της οικογένειας Dermastidae. Είναι σκαθάρι που ζει μέσα στην κυψέλη και τρέφεται με γύρη. Παράλληλα καταστρέφει τις κηρήθρες και τα ξύλινα μέρη των πλαισίων και της κυψέλης. Έχει μέγεθος 8-9 χιλιοστά και μαύρο χρώμα με γκρίζες καφέ ρίγες στα έλυτρα. Πιστεύεται ότι μεταφέρει ασθένειες στο μελίσσι.
Τριογκουλίνοι (Triogulins, τρίνυχα): Στάδια προνυμφών ειδών σκαθαριών της οικογένειας Meloidae. Η μεταφορά της προνύμφης αυτής στην κυψέλη γίνεται από τη μέλισσα. Όταν αυτή επισκεφτεί ένα άνθος για συλλογή νέκταρος η γύρης, η προνύμφη σκαρφαλώνει επάνω της και έτσι μεταφέρεται στην κυψέλη για να συνεχίσει την εξέλιξή της. Τρέφεται με αυγά και νεαρές προνύμφες ή ακόμη με γύρη και μέλι. Γενικά δε θεωρούνται επικίνδυνα για το μελίσσι και δε λαμβάνονται μέτρα εναντίον τους.
Λύκος των μελισσών (Trichodes apiaries) της οικογένειας των Cleridae. Ένα σκαθάρι και αυτό περίπου 10 χιλιοστών, κόκκινου χρώματος με μπλε μαύρες ρίγες. Ο λύκος των μελισσών ανεβαίνει πάνω στις μέλισσες όταν αυτές επισκέπτονται τα άνθη και έτσι μεταφέρεται μέσα στην κυψέλη. Εκεί, συνήθως στον πυθμένα, γεννάει τα αυγά του. Η προνύμφη που θα προέλθει από αυτά είναι εκείνη που τρώει το γόνο. Μέτρα ενάντια στο λύκο των μελισσών δε λαμβάνονται. Προσοχή: Δεν πρέπει να συγχέεται το σκαθάρι αυτό με τον άλλο λύκο των μελισσών (Philanthus triagulinum) της οικογένειας Sphegiodae, ο οποίος συλλαμβάνει τις μέλισσες κατά την πτήση του και τις μεταφέρει στη φωλιά για να θρέψει το γόνο.
Τα μυρμήγκια: Μερικά είδη από αυτά εγκαθιστούσαν τη φωλιά τους επάνω στο εσωτερικό καπάκι της κυψέλης και από εκεί εξορμούσαν μέσα σε αυτή για να κλέψουν λίγο μέλι. Άλλα ζουν έξω από αυτήν, αλλά πολύ κοντά της, και δε χάνουν την ευκαιρία να εισέρχονται και να γευτούν το μέλι ή ακόμα και αυγά ή τα άλλα στάδια του γόνου ακόμα και ενήλικες μέλισσες. Πρόβλημα για το μελίσσι αποτελούν μόνο όταν υπάρχουν σε μεγάλους πληθυσμούς, λόγω της ενόχλησης που προκαλούν σε αυτό. Τότε παίρνουμε μέτρα εναντίον τους, με το να τοποθετούμε φύλλα ντομάτας ή σκονίζοντας τα καπάκια με θειάφι ή ακόμα με βρέξιμο των ποδιών της κυψέλης με πετρέλαιο. Μερικοί μελισσοκόμοι χρησιμοποιούν την ψειρόσκονη (μαλαθείο 5%) αραιωμένη με γύψο (6 μέρη γύψου 1 ψειρόσκονη) για χρήση έξω από την κυψέλη.
Βομβίνος (Bombus terrestris): της οικογένειας των Apidae. Μπαίνει μέσα στην κυψέλη και τρώει μέλι. Έτσι μπορεί να επιφέρει ανησυχία στο μελίσσι. Πρόκειται για ένα πολύ συμπαθητικό έντομο, εύρωστο και τριχωτό. Προσφέρει πολλές υπηρεσίες στην επικονιάση διαφόρων καλλιεργειών και στη φύση γενικότερα. Οι απώλειες που είναι δυνατό να φέρει είναι πολύ λιγότερες από αυτά που προσφέρει.
Σφήκες: Επισκέπτονται πολύ συχνά τα μελίσσια. Μερικά είδη όπως ο σκούρκος (Vespa crabo) ή τα σερσένια (V. Orientalis) προκαλούν μεγάλες ζημιές. Πολλές φορές η καταπολέμησή τους είναι στην πράξη πολύ δύσκολη.
Η Σενοταινία (Senotania tricuspis): Προσβάλλει τις ενήλικες μέλισσες και γεννάει 1-2 προνύμφες μεταξύ του κεφαλιού και του θώρακα. Οι προνύμφες αυτές εισχωρούν μέσα στο θώρακα και τρέφονται από την αιμολέμφο της μέλισσας. Η μέλισσα πεθαίνει και οι προνύμφες τρέφονται τώρα από τους ιστούς της. Η Σενοταινία μοιάζει πολύ με τις κοινές μύγες, με χαρακτηριστικό γνώρισμα μία κίτρινη ρίγα ανάμεσα στα μάτια. Θεωρείται σημαντικός εχθρός των μελισσών αλλά δεν υπάρχει καταπολέμηση.
Rondaniooestrus apivorus: Καθώς αιωρείται στον αέρα μπροστά στην κυψέλη, αποθέτει τα αυγά της στις συλλέκτριες που εκείνη τη στιγμή επιστρέφουν στην κυψέλη. Η λάρβα που θα αναπτυχθεί στο σώμα της μέλισσας είναι εκείνη που επιφέρει το θάνατο της μέλισσας.
Η μύγα Phora incrassate: της οικογένειας phoridae έχει μήκος 0,5 χιλιοστά με γκρίζο χρώμα και μακριά πόδια. Είναι παράσιτο των τέλειων μελισσών και του γόνου στο στάδιο της λάρβας. Ιδιαίτερα συναντάται στα αδύναμα μελίσσια, συχνά στα απορρίμματα, στη βάση της κυψέλης. Δεν υπάρχει τρόπος καταπολέμησης εκτός από το να διατηρούμε δυνατά μελίσσια και να προκαλούμε το ένστικτο καθαρισμού των μελισσών.
Μελισσόψειρα (Braula coecae): Πρόκειται για μία μύγα χωρίς φτερά. Συνήθως τη συναντάμε πάνω στις μέλισσες και συχνότερα στη βασίλισσα. Γεννάει τα αυγά της στην επιφάνεια των κηρηθρών. Την τροφή της την παίρνει από τη γλώσσα των μελισσών, καθώς αυτές προσπαθούν να ταΐσουν το γόνο. Πλέον δεν τη συναντάμε παρά μόνο σπάνια, πολύ σπάνια, γιατί με τα φάρμακα που χρησιμοποιούμε κατά της βαρρόα, έχει εκλείψει από τα μελίσσια.
Νεκροκεφαλή (Acherontia Atropos): Ανήκει στα λεπιδόπτερα όπως και ο κηρόσκορος. Πρόκειται για μία μεγάλη, όμορφη νυκτόβια πεταλούδα. Μπαίνει μέσα στην κυψέλη και γεμίζει την κοιλιά της με μέλι. Στην προσπάθειά της να βρει έξοδο, προκαλεί μεγάλη αναστάτωση στο μελίσσι, χωρίς πολλές φορές να το πετυχαίνει. Τότε οι μέλισσες τη σκοτώνουν και ξαναπαίρνουν το μέλι που είχε στην κοιλιά της. Για αυτό τις περισσότερες φορές βρίσκουμε την πεταλούδα διαμελισμένη. Υπάρχουν περιοχές όπου η Αχερόντια συναντάται με μεγάλους πληθυσμούς, ιδιαίτερα το Σεπτέμβρη μήνα. Ο περιορισμός της εισόδου της κυψέλης είναι ένα αποτελεσματικό μέτρο εναντίον της.
Κηρόσκορος: Γνωστός εχθρός και το μεγάλο πρόβλημα κάθε μελισσοκόμου όταν θέλει να προφυλάξει τις άδειες κηρήθρες του. Η λάρβα του κηρόσκορου καταστρέφει κυριολεκτικά τις κηρήθρες, στην προσπάθειά του να βρει την τροφή που είναι η γύρη και τα δέρματα των αποδερματώσεων. Υπάρχουν δύο είδη κηρόσκορου, ο μεγάλος (Galleria mellonela) και ο μικρός (Avhoroia grisella). Εδώ δε θα επεκταθούμε περισσότερο γιατί έχουμε γράψει αρκετά.
Ψευδοσκορπιός (Chelifer cancroider): Ανήκει στα αραχνοειδή. Πρόκειται για έναν ωφέλιμο συγκάτοικο της μέλισσας αφού τρέφεται με νεαρές λάρβες κηρόσκορου, ψείρες των μελισσών και ακάρεα. Έχει μέγεθος 6 χιλιοστά και φέρει δύο μεγάλα ψαλίδια, αλλά δεν έχει ουρά με κεντρί και δηλητήριο όπως οι σκορπιοί που πολύ μοιάζει με αυτούς. Φήμες λένε ότι καταπολεμά τη βαρρόα. Έρευνες από επιστήμονες στη Νότιο Αφρική και από το αρμόδιο Ινστιτούτο (PPO-Bijen), στην Ολλανδία, λένε ότι δε συμβαίνει κάτι τέτοιο. Οι ψευδοσκορπιοί φοβούνται τις μέλισσες και τις αποφεύγουν.
Σκορπιοί: Ανήκουν στα αραχνοειδή και είναι νυχτόβια ζώα. Ενώ την ημέρα ζουν σε θερμές κρύπτες, τη νύχτα ψάχνουν για έντομα και αράχνες, τα οποία συλλαμβάνουν με τα δύο μπροστινά ψαλίδια και τα κεντρίζουν με το κεντρί, μεταφέροντας μπροστά την ουρά και έτσι στη συνέχεια τα ξεζουμίζουν. Δεν είναι γνωστό αν αρπάζουν μέλισσες. Πολλές φορές τους συναντούσαμε στο εσωτερικό καπάκι. Προσοχή μη σας κεντρίσουν γιατί αυτό είναι οδυνηρό.
Αράχνες: Τις συναντούμε κοντά, δίπλα στην κυψέλη, όπου υφαίνουν το δίχτυ τους, για να συλλάβουν έτσι τις μέλισσες. Μερικά είδη αποθέτουν τα αυγά τους επάνω στο καπάκι, άλλες παραμονεύουν πάνω στο άνθος και αρπάζουν τις μέλισσες.
Ακάρεα της γύρης: Ένας αριθμός ακάρεων συζεί με τις μέλισσες στην κυψέλη, χωρίς να φέρουν μεγάλες ζημιές. Τα ακάρεα αυτά τρέφονται με γύρη. Μερικά από αυτά, τα πιο συνηθέστερα, είναι τα: Glyciphagus domesticus, Carpoglyphus passularum και Typoglyohus farina. Εκτός αυτών βρέθηκαν και είδη του γένους Parasitus, Tarsonemini, Scutararus και P. Pneudolaelaps. Το τελευταίο μπορεί, λόγω της κατασκευής των στοματικών μορίων, να τρέφεται με μέλι αλλά και να ρουφάει την αιμολέμφο του γόνου των μελισσών. Έχει παρατηρηθεί ότι όταν αυξάνει υπερβολικά ο αριθμός των ακάρεων, αυτών που προαναφέρθηκαν, μέσα στην κυψέλη, τότε εμφανίζονται και αρπαχτικά ακάρεα που τρώνε ακάρεα. Έτσι επέρχεται ξανά μία ισορροπία στους πληθυσμούς των ακάρεων. Δύο άλλα ακάρεα, η βαρρόα (Varroa jacobsoni) και αυτό που προκαλεί την τραχειακή ακαρίαση (Acarapis woodi) αποτελούν την πηγή μεγάλων προβλημάτων στο μελισσοκόμο σήμερα και πρέπει να λαμβάνονται μέτρα εναντίον τους. Δε θα ασχοληθούμε εδώ ειδικότερα για αυτά γιατί έχουμε γράψει πολλά μέχρι τώρα και σίγουρα θα αποτελέσουν θέματα στο μέλλον.
Φίδια-σαύρες: Ευκαιριακά μπορούν να εισχωρήσουν μέσα στην κυψέλη ή πολλές φορές το καλοκαίρι να βρίσκουν δροσιά κάτω από αυτή.
Ποντίκια: Καταστρέφουν τις κηρήθρες. Φτιάχνουν τις φωλιές τους μέσα στην κυψέλη και προκαλούν μεγάλη αναστάτωση στα μελίσσια, τα οποία, μερικές φορές, εγκαταλείπουν την κυψέλη. Προσοχή τώρα τους φθινοπωρινούς μήνες, με τα πρώτα κρύα, τα ποντίκια ψάχνουν να βρουν καταφύγια και είναι πολύ πιθανό να μπουν μέσα στις κυψέλες. Ένα διάφραγμα μπροστά στην είσοδο των κυψελών θα αποτρέψει με σιγουριά την επίσκεψή τους στα μελίσσια μας.
Βαρρόα (Varroa destrucktror): Ταλαιπωρεί όχι μόνο τη μέλισσα αλλά και τον μελισσοκόμο, ο οποίος είναι αναγκασμένος να είναι μόνιμα σε επαγρύπνηση ώστε να κρατά τον πληθυσμό του παρασίτου σε τέτοια επίπεδα τα οποία είναι αβλαβή για τα μελίσσια, ενώ παράλληλα πρέπει να μη ρυπαίνει το μέλι και τα άλλα προϊόντα του μελισσιού με φάρμακα. Η βαρρόα είναι απολύτως προσαρμοσμένη στη ζωή, τη βιολογία και την ανατομία της μέλισσας. Είναι αποκλειστικό παράσιτο της μέλισσας. Θα το βρούμε πάντα στο μελίσσι, αρκεί να ψάξουμε με επιμέλεια.
Το μικρό σκαθάρι της κυψέλης (Aethina tumida): Ευτυχώς δεν έχει έρθει ακόμα στην Ελλάδα. Βρίσκεται όμως στη διπλανή Νότιο Ιταλία και πρέπει να λάβουμε τα μέτρα μας. Τα τέλεια άτομα πετούν και έτσι εξαπλώνονται εύκολα και γρήγορα. Τη μεγάλη ζημιά όμως στα μελίσσια προκαλούν οι προνύμφες, οι οποίες καταστρέφουν τις κηρήθρες. Προκαλούν επίσης ζύμωση του μελιού, η οποία έχει ως αποτέλεσμα την αηδιαστική οσμή των μολυσμένων μελισσιών, μέχρι και την εγκατάλειψη των κυψελών από τις μέλισσες. Για περισσότερα ανατρέξτε στη «Μελισσοκομική Επιθεώρηση», τ. Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου 2015, σ. 14.
Αρκούδα (Ursus arctos): Δεν βρίσκεται σε όλες τις περιοχές, αλλά εκεί που ζει, περιοδικά και τακτικά, επισκέπτεται τα μελίσσια με σκοπό πάντα να γευτεί λίγο μέλι που της αρέσει πάρα πολύ. Σπάει τις κυψέλες, με τη δύναμη που τη χαρακτηρίζει. Τα μελισσοκομεία προστατεύονται πλέον αποτελεσματικά με ηλεκτροφόρα σύρματα. Το ζώο αποτελεί προστατευόμενο είδος και η θανάτωσή του τιμωρείται με δεκαετή φυλάκιση.
Μελισσοφάγος: Ένα πολύ όμορφο πουλί. Έρχεται και στην Ελλάδα κατά το μήνα Μάρτη. Χρησιμοποιεί τρύπες από ποντίκια, φίδια κ.λπ. σε πρανή, ελαφρά εδάφη για να κάνει τη φωλιά του. Τα σμήνη των πουλιών πολιορκούν τα μελισσοκομεία, με σκοπό να αρπάξουν μερικές μέλισσες. Έντονο είναι το φαινόμενο όταν βρέχει και τα πουλιά δε βρίσκουν άλλα έντομα, για να φάνε. Πλησιάζουν πάρα πολύ τα μελίσσια και περιμένουν για τις πρώτες εξόδους των μελισσών. Ο μελισσοφάγος είναι επίσης ένα προστατευόμενο ζώο.
Δρυοκολάπτης: Με το σκληρό ράμφος του κτυπάει ρυθμικά την κυψέλη και ανεξάρτητα αν είναι από ξύλο ή από πλαστικό, ιδιαίτερα τύπου φελιζόλ, δημιουργεί ρήγματα μικρά ή μεγάλα ώστε να μπορεί να έρθει σε επαφή με τις κηρήθρες. Οι μέλισσες στη μελισσόσφαιρα μετακινούνται προς το ρήγμα, προκαλείται μεγάλη αναστάτωση στο μελίσσι, οι μέλισσες καταναλώνουν περισσότερες τροφές.
Ρακούν: Τα ζώα προσπαθούν να έρθουν σε επαφή με το περιεχόμενο των κυψελών. Στην προσπάθειά τους αυτή είναι δυνατό να προξενήσουν μεγάλες καταστροφές στις κυψέλες. Στην Ελλάδα δε ζουν ρακούν.
Κουνάβι: Τα έξυπνα αυτά ζώα του δάσους ανοίγουν τα μελίσσια εύκολα, όταν δεν είναι καλά ασφαλισμένα και τρώνε από τις κηρήθρες. Κουνάβια υπάρχουν και στην Ελλάδα.
Ο κλέφτης άνθρωπος: Μερικές φορές ανοίγει τις κυψέλες και τις λεηλατεί, κλέβοντας το περιεχόμενο, τις περισσότερες όμως φορές παίρνει ολόκληρη την κυψέλη με το μελίσσι.
Τέλος ο μελισσοκόμος: Ο άνθρωπος που φροντίζει το μελίσσι.
Με αυτά που γράφτηκαν παραπάνω ίσως να δημιουργήθηκε η απορία πως είναι δυνατό να επιζήσει ένα μελίσσι όταν δέχεται τόσες επισκέψεις άλλων οργανισμών που, το ένα λίγο και το άλλο περισσότερο, επιδρούν αρνητικά στην εξέλιξή τους. Αν προσθέσουμε δε τις αρρώστιες και τα ζώα που δεν αναφέρθηκαν παραπάνω, τότε η απορία μας είναι εντονότερη.
Πρέπει να πούμε εδώ ότι για τις αρρώστιες ο μελισσοκόμος πρέπει να πάρει ορισμένα μέτρα εναντίον τους γιατί μόνο έτσι θα προλάβει το κακό. Όσο για τα ζώα που προαναφέρθηκαν -και ίσως και για τα άλλα που δεν περιελήφθησαν σε αυτό τον κατάλογο- πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτά δεν εμφανίζονται οπωσδήποτε στο μελίσσι και κυρίως δεν συνυπάρχουν όλα την ίδια χρονική περίοδο. Εκτός αυτού, όπως κάθε οργανισμός, έτσι και το μελίσσι έχει αναπτύξει σύστημα αυτοάμυνας ώστε δεν είναι και τόσο εκτεθειμένο όσο φαίνεται. Έτσι λοιπόν δεν πρέπει να μας πιάνει πανικός.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Brohmer, «Fauna von Deutchland»
Husig J. O., Nitschhman J., «Lexicon der Bienenkunde»
Linde H., «Biologie»
Remane a., Storch V., Welsch Ul., «Kurzes Lehrbuch der Biologie».
*Ο Ν. Παππάς είναι βιολόγος.
