Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

Η ΠΡΟΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ

Μάρτιαι Ειδοί: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης

Ο Καίσαρας θα έπρεπε να φυλάγεται την ημέρα των Μαρτίων. Κάτι κακό ίσως θα συνέβαινε και, ίσως, θα ήταν πολύ σοβαρό για την ίδια την ζωή του. Σε αυτή την περίπτωση καλό θα ήταν να αναβάλλει ότι ήθελε να κάνει, ακόμα και αυτά που ήταν πολύ σημαντικά, να αφιερώσει λίγο χρόνο για να προφυλαχθεί. Αν δεν ήταν ο Καίσαρας αλλά ένας οποιοσδήποτε άνθρωπος αυτός για τον οποίο η προτροπή απευθύνεται, τότε αυτό το ποίημα έχει άλλη διάσταση.

Μάρτιαι Ειδοί

«Τα μεγαλεία να φοβάσαι, ω ψυχή.

Και τες φιλοδοξίες σου να υπερνικήσεις

αν δεν μπορείς, με δισταγμό και προφυλάξεις

να τες ακολουθείς. Κι όσο εμπροστά προβαίνεις,

τόσο εξεταστική, προσεκτική να είσαι.

Κι όταν θα φθάσεις στην ακμή σου, Καίσαρ πιά·

έτσι περιωνύμου ανθρώπου σχήμα όταν λάβεις,

τότε κυρίως πρόσεξε σα βγεις στον δρόμο έξω,

εξουσιαστής περίβλεπτος με συνοδεία,

αν τύχει και πλησιάσει από τον όχλο

κανένας Αρτεμίδωρος, που φέρνει γράμμα,

και λέγει βιαστικά «Διάβασε αμέσως τούτα,

είναι μεγάλα πράγματα που σ’ενδιαφέρουν»,

μη λείψεις να σταθείς· μη λείψεις ν’αναβάλεις

κάθε ομιλίαν ή δουλειά· μη λείψεις τους διαφόρους

που χαιρετούν και προσκυνούν να τους παραμερίσεις

(τους βλέπεις πιο αργά)· ας περιμένει ακόμη

κ’η Σύγκλητος αυτή, κ’ευθύς να τα γνωρίσεις

τα σοβαρά γραφόμενα του Αρτεμιδώρου.»

Το ποίημα αυτό γράφτηκε τον Μάρτιο 1906 με τίτλο «Ειδοί Μαρτίου». Τον Δεκέμβριο 1910 έχουμε αναφορά σε αυτό και εμφανίζεται στην «Κρητική στοά 1911», με τίτλο «Μάρτιαι Ειδοί». Διαιρείται σε δύο άνισα μέρη. Το πρώτο είναι οι στίχοι 1-5 και το δεύτερο οι στίχοι 6-19. Το ίδιο ακριβώς διαβάζουμε στο ποίημά του «Τα βήματα».

Είναι ένα ποίημα που μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε ως ψευδοϊστορικό, με την έννοια ότι έχει ιστορικά στοιχεία, αλλά υπάρχουν και άλλα που δεν χαρακτηρίζονται ως ιστορικά. Το ιστορικό γεγονός είναι ότι ένας μάντης είχε αναφέρει στον Ιούλιο Καίσαρα ένα γεγονός πριν αυτό γίνει. Θα έπρεπε να φυλάγεται την ημέρα των Μαρτίων Ειδών, δηλαδή την 15^η Μαρτίου. Εκείνη τη ημέρα, στα 44 π.Χ., ματαίως, ο σοφιστής Αρτεμίδωρος προσπάθησε να ειδοποιήσει τον Ιούλιο Καίσαρα για την φονική συνωμοσία του Βρούτου και του Κάσσιου.

Οι συνωμότες έστησαν το σκηνικό της δολοφονίας στη συνεδρίαση της συγκλήτου στις 15 Μαρτίου. Την προηγούμενη μέρα της δολοφονίας, στις 14 Μαρτίου, σε ένα συμπόσιο που παρευρέθηκε ο Καίσαρας, είχε ερωτηθεί ποιο θάνατο θα προτιμούσε. Ο Ρωμαίος ηγέτης τότε απάντησε: «Έναν απροσδόκητο». Αυτή μπορεί να θεωρηθεί ως η πρώτη προειδοποίηση που έγινε στον Καίσαρα, από φίλους του που ίσως είχαν πληροφορηθεί ή προέβλεψαν την επερχόμενη συνωμοσία. Το πρωί της τραγικής μέρας, η γυναίκα του Καίσαρα, Καλπουρνία, του διηγήθηκε πως το προηγούμενο βράδυ ονειρεύτηκε πως τον αγκάλιαζε όντας δολοφονημένος και είδε ότι κατέρρευσε η οροφή του σπιτιού. Ο Καίσαρας, αν και δεν συνήθιζε να λαμβάνει σοβαρά υπόψη τέτοιου είδους σημάδια ως προειδοποιήσεις, θορυβήθηκε εξαιτίας της ανησυχίας της γυναίκας του και κάλεσε οιωνοσκόπους να του εξηγήσουν τους οιωνούς.

Ο Καίσαρας, κυρίως εξαιτίας πιέσεων που δέχτηκε από τη γυναίκα του, σκέφτηκε να στείλει τον Αντώνιο να ειδοποιήσει τους συγκλητικούς πως η συνάντηση θα ακυρωνόταν. Εκείνη τη στιγμή εμφανίστηκε στο σπίτι του ο Δέκιμος Βρούτος, ο οποίος, αφού περιγέλασε τους οιωνοσκόπους, τον καθησύχασε λέγοντας του πως θα ήταν πιο σωστό προς τους συγκλητικούς, αν ήθελε να ακυρώσει τη συνεδρίαση, να παραβρεθεί και να το ανακοινώσει ο ίδιος. Τελικά, αφού του φόρεσε τα υποδήματα, πήρε τον Καίσαρα από το χέρι και τον συνόδευσε μέχρι τη Σύγκλητο. Ο Βρούτος, εκείνο το πρωί, ξεκίνησε οπλισμένος από το σπίτι του για την οικία του Καίσαρα, ενώ οι άλλοι συνωμότες μαζεύτηκαν όλοι μαζί στο σπίτι του Κάσσιου και μετά κατευθύνθηκαν στον χώρο συνάντησης στη Στοά του Πομπηίου. Τα υπόλοιπα ιστορικά στοιχεία είναι γνωστά.

Μέσα σε όλο αυτό το πανδαιμόνιο, ο Έλληνας σοφιστής και δάσκαλος ελληνικών Αρτεμίδωρος ο Κνίδιος, γιος του Θεόπομπου από την Κνίδο, χάρη στον οποίο μετά την μάχη στα Φάρσαλα ο Καίσαρας ανακήρυξε την πόλη ελεύθερη, καταφέρνει να πλησιάσει τον Καίσαρα και του παραδίδει ένα σημείωμα που πληροφορούσε για τη συνωμοσία εναντίον του. Ο Αππιανός, αντίθετα με τον Πλούταρχο που παραθέτει την πιο πάνω πληροφορία, αναφέρει πως ο Αρτεμίδωρος έφτασε μετά τη δολοφονία του Ρωμαίου ηγέτη. Ο Καίσαρας, μέσα στον συνωστισμό, δεν πρόλαβε ποτέ να διαβάσει το σημείωμα. Όταν μπήκε μέσα στην κουρία με τον Βρούτο, τον Κάσσιο, τον Κάσκα και τους άλλους συνωμότες, είχε το σημείωμα ακόμα μαζί του.

Ίσως ο Αρτεμίδωρος, στο ποίημα,«Μάρτιαι Ειδοί», «μπερδεύεται», παρομοιάζεται, με τον Αρτεμίδωρο τον Δαλδιανό (ή Ονειροκριτικό), αυτός ήταν γνωστός ερμηνευτής ονείρων. Έζησε το δεύτερο μισό του 2^ου μ.Χ. αιώνα στην Έφεσο. Αν και ο πατέρας του ονομαζόταν Φωκάς, ο Αρτεμίδωρος υιοθέτησε την προσωνυμία Δαλδιανός από την Δάλδη, μια πόλη στα σύνορα Μυσίας, Φρυγίας και Λυδίας, από την οποία καταγόταν η μητέρα του. Αναφέρεται ότι ο Σίγκμουντ Φρόυντ και ο Καρλ Γκουστάβ Γιουνγκ είχαν επηρεαστεί από τις θεωρίες του Αρτεμιδώρου.

Να σημειώσουμε ότι στον στίχο 9 η λέξη περίβλεπτος σημαίνει περίοπτος. Επίσης, στους στίχους 14 και 15 («μη λείψεις ν’αναβάλεις κάθε ομιλίαν ή δουλειά») αναφέρεται ότι «Μπορεί και οι ομιλίες εκείνες και οι δουλειές να είναι κατεπείγουσες, και η αναβολή τους να είναι βλαβερή. Όχι πολύ πιθανόν, τέλος πάντων, για να μείνουμε κιόλας στην λογική. Αλλά ποτέ έτσι κατεπείγουσες δεν μπορεί να είναι σαν το μήνυμα του Αρτεμιδώρου που η παραμέλησή του φέρνει τον άμεσο θάνατο.»¹.

Διαβάζοντας προσεχτικά αυτό το ποίημα, «Μάρτιαι Ειδοί», βλέπουμε ότι προτρέπει για κάτι που ο άνθρωπος θα πρέπει να κάνει. Η προτροπή αναφέρεται στους πέντε πρώτους στίχους του ποιήματος. Μετά ο Καβάφης αισθάνεται την ανάγκη να εξηγηθεί. Για αυτό το λόγο δίνει ένα ιστορικό παράδειγμα. Μπορούσε να δώσει το παράδειγμα του Αρχία που είπε την ιστορική φράση «Ες αύριον τα σπουδαία». Τα ιστορικά  γεγονότα είναι παρόμοια με την δολοφονία του Καίσαρα. Ίσως ο Καβάφης θεώρησε ότι η δολοφονία του Καίσαρα ήταν πιο γνωστό ιστορικό γεγονός, από την συνωμοσία στην Θήβα. Με αυτό τον τρόπο ο αναγνώστης θα ήταν ικανός να κάνει πιο εύκολα αναγωγές και να βρει στοιχεία για τη ζωή του ή να διδαχθεί  από αυτό το παράδειγμα.

Ο Καβάφης συνδυάζει δύο διαφορετικά θέματα. Το ένα είναι η προειδοποίηση και το άλλο τα προλεγόμενα που έρχονται και μέσα από τις ονειρικές αφηγήσεις. Αν διαβάσουμε το σημαντικό βιβλίο του Φρόυντ «Η ερμηνεία των ονείρων»² μπορούμε να κάνουμε κάποιες συνδέσεις των δύο αυτών θεμάτων. Η προειδοποίηση μπορεί να είναι μια πληροφορία από έναν άνθρωπο που μπορεί να μεταφέρεται και εμπιστευτικά, όπως σε αυτό το ιστορικό γεγονός. Το προλεγόμενο είναι ένα κείμενο που μεταφέρεται από το ασυνείδητο στο συνειδητό³, συνδεόμενο με κάποιο ή κάποια στοιχεία της πραγματικότητας στην οποία ο άνθρωπος ζει, διαμορφώνεται έτσι ένα ψυχικό τοπίο στο συνειδητό που έχει στοιχεία από ένα ή πολλά πραγματικά γεγονότα.

Με την ερμηνεία των ονείρων είχαν ασχοληθεί οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, εκτός του Αρτεμιδώρου. Προέλεγαν αυτό που πιθανόν να συμβεί ή χρησιμοποιούσαν τα όνειρα για θεραπευτικούς σκοπούς. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν βασιστεί στην παρατήρηση των ονειρικών αφηγήσεων και των ιστορικών γεγονότων. Οι διάφοροι ψυχαναλυτές, όπως προαναφέρθηκαν, δούλεψαν με κλινικές περιπτώσεις που αναφέρουν στα βιβλία που έχουν εκδώσει, με παραποιημένα στοιχεία, όσον αφορά στην ταυτότητα των αναλυόμενων προσώπων. Τα δύο διαφορετικά πεδία γνώσης φαίνονται να συγκλίνουν. Στην εποχή του Καβάφη η ψυχαναλυτική θεωρία είχε αρχίσει να αναπτύσσεται ραγδαία. Άρα ο ποιητής θα ήξερε τις διάφορες θεωρήσεις και μπορούσε να αναφερθεί σε αυτές.

Ο ποιητής στο «Μάρτιαι Ειδοί» δεν αναφέρεται ούτε στους ονειροκρίτες ούτε στους ψυχαναλυτές. Δεν θέλει να θεωριτικοποιήσει την προτροπή του. Άλλωστε οι θεωρίες και οι αναλύσεις, όσον αφορά και στα δύο πεδία, ήταν πολλές και στην εποχή που αυτό το ποίημα εκδόθηκε. Μια περισσότερη θα ήταν περιττή. Ήξερε, προφανώς, ότι ο ποιητής δεν φτιάχνει θεωρίες, απαραίτητα, αλλά προτρέπει λέγοντας αυτά που θέλει να πει με τον τρόπο του που μπορεί να είναι λίγο ή πολύ αυθαίρετος. Ο αναγνώστης θα τον ερμηνεύσει όπως αυτός νομίζει.

Το απόσπασμα: «μη λείψεις να σταθείς· μη λείψεις ν’αναβάλεις/κάθε ομιλίαν ή δουλειά· μη λείψεις τους διαφόρους/που χαιρετούν και προσκυνούν να τους παραμερίσεις/(τους βλέπεις πιο αργά)· ας περιμένει ακόμη (…)» αναφέρεται σε ένα άλλο σημείο το οποίο έχει μελετήσει και η ψυχανάλυση πολύ. Ο άνθρωπος πολλές φορές είναι υποκείμενο νευρωσικών διαδικασιών που ο ίδιος έχει  δημιουργήσει δομώντας τον άλλο εαυτό του⁴. Ποιος αποφασίζει, η ταυτότητα του ανθρώπου (ID) ή ο Άλλος, αυτή η παραμορφωμένη οντότητα που είναι φορτισμένη με πρόσθετα στοιχεία από εξωγενείς παράγοντες⁴; Στις περισσότερες φορές ισχύει το δεύτερο, τότε που έχουμε να κάνουμε με εκφάνσεις στο υστερικό ή στο ψυχωτικό πεδίο.

Αυτό που έχει σημασία είναι ότι στις περιπτώσεις που μιλά ο υστερικός ή ψυχωτικός εαυτός μας είναι προφανές ότι θα παραβλέψουμε αυτό που υπάρχει στο πραγματολογικό και θα οδηγηθούμε σε λάθος δρόμους και, κατά συνέπεια, σε λάθος συμπεράσματα, σχετικά με αυτό που θα πρέπει να γίνει έτσι ώστε ο άνθρωπος να μην πάθει και να βρίσκεται σε μια εσωτερική και εξωτερική γαλήνη, όπως δίδασκε ο Επίκουρος⁵. Ο Καβάφης μας προτρέπει, σε αυτές τις περιπτώσεις να πάρουμε τον χρόνο μας και να σκεφτούμε τα διάφορα ενδεχόμενα σε λίγο περισσότερο χρόνο για να αποφύγουμε τις «κακοτοπιές». Εδώ θα βρούμε κάποια στοιχεία στο έργο του Επίκουρου⁵, του αρχαίου Έλληνα φιλοσόφου που μπορεί να θεωρηθεί ο πρόδρομος της φροϋδικής ψυχανάλυσης.

Το ποίημα του Καβάφη «Μάρτιαι Ειδοί» είναι ένα σημείο της λογοτεχνίας που μας δείχνει ένα σημάδι σκέψης και προτροπής που ο αναγνώστης του θα πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη του, αν θέλει να αποφύγει κάποιες παλινδρομήσεις. Προτρέπει και διδάσκει, έτσι όπως μόνο οι ποιητές μπορούν να το κάνουν.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βλέπε Diana Haas, «Σχόλια του Καβάφη σε ποιήματά του, στον συλλογικό τόμο «Κύκλος Καβάφη», 1983, σ.σ. 83-109.
2. Σίγκμουντ Φρόυντ, «Η ερμηνεία των ονείρων», εκδ. Επίκουρος, μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, επιμέλεια Γιώργος Βάμβαλης, Αθήνα 1993.
3. Βλέπε τα βιβλία Carl G. Jung, «Η ψυχολογία του ασυνειδήτου», εκδ. Ιάμβλιχος, μτφρ. Έφη Ματθιοπούλου, Αθήνα 2010, και Καρλ Γιουνγκ, «Ψυχολογία και θρησκεία», εκδ. Μάρη, μτφρ και πρόλογος Κ. Λ. Μεραναίου, Αθήνα 1962.
4. Βλέπε Ζακ Λακάν, «Σεμινάριο τρίτο, Οι ψυχώσεις», εκδ. Ψυχογιός, μεταγραφή κειμένου Ζακ-Αλέν Μιλέρ, μτφρ. Ρούλη Χριστοπούλου, Βλάσης Σκολίδης, πρόλογος, επιμέλεια, επίμετρο Βλάσης Σκολίδης, Αθήνα 2005, ειδικά σ.σ. 25-30.
5. Η βιβλιογραφία για τον Επίκουρο είναι μεγάλη. Βλέπε το Μάριος Βερέττας, «Επίκουρου Κύριες Δόξες», εκδ. Βερέτα, Ρόδος 2013, και Διογένης Λαέρτιος, «Επίκουρος», εκδ. Βιβλιοβάρδια, μτφρ. και σχόλια Αθανάσιος Τσακνάκης, Θεσσαλονίκη 2007.

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Διαβάστε τα άρθρα που αναφέρονται στην λογοτεχνία

Νεκροδοχείον

Σοφοί δε προσιόντων

Η σατραπεία

Σχετικά με τον Επίκουρο