ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΗ ΜΗΤΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑ
ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΒΙΑΣ
Πατριαρχία-πρώτες δομές: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης*
Είχαμε συσχετίσει τη βία που παρατηρείται στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία με την πατριαρχία. Είχαμε αναφερθεί στους βιασμούς και στους φόνους των γυναικών. Αφορμή ήταν η ετυμηγορία του δικαστηρίου για τον Δημήτρη Λιγνάδη, στη δίκη για τους βιασμούς ανηλίκων. Σε αυτό το σημείωμα θα μιλήσουμε για τις πρωταρχικές δομές της πατριαρχίας. Έτσι όπως εμφανίζονται από αρχαιοτάτων ετών.
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑ-ΠΡΩΤΕΣ ΔΟΜΕΣ: ΜΗΤΡΙΑΡΧΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Είναι γνωστό ότι η δομή των κοινωνιών, από την προϊστορική εποχή μέχρι τα πρώτα χρόνια της ιστορικής εποχής, ήταν η μητριαρχία. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ στο βιβλίο της «Πρωτόγονος κομμουνισμός» αναφέρεται με λεπτομέρειες σε αυτές τις κοινωνικές δομές. Είχαν, βέβαια, προηγηθεί μελέτες από ανθρωπολόγους σε πρωτόγονες φυλές. Αυτές είχαν επιβιώσει σε σχετικά απομονωμένα μέρη. Από το Μόργκαν μέχρι τον Λέβι Στρως, έχουμε πλούσιο υλικό για τις δομές αυτών των κοινωνιών.
«Πατριαρχία-πρώτες δομές: η Μητέρα
κανόνιζε για την διαχείριση των αγαθών,
ο Πατέρας έφερνε τα υλικά και την τροφή.»
Θα παρατηρήσουμε ότι στην μυθολογία των Αρχαίων Ελλήνων υπάρχουν στοιχεία δομών της μητριαρχίας. Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι η λειτουργία αυτών των κοινωνιών. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι βίαιες καταστάσεις ήταν σπάνιες. Δεν υπήρχε έντονη εμφάνιση της βίας. Αυτός ήταν ο λόγος που δεν υπάρχουν ιστορικές καταγραφές. Η ιστορική αναφορά, σύμφωνα με τον Έριχ Φρομμ, ήταν ανάγκη όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα σημάδια βίας.
Είμαστε στην εποχή του λίθου. Εμφανίζονται τα πρώτα δείγματα ατομικής ιδιοκτησίας. Σπάει, σιγά σιγά, η κοινοκτημοσύνη. Στις πρωτόγονες κοινωνίες τα πάντα ήταν κοινά. Η κοινότητα είχε όλα όσα ήταν αναγκαία για να επιβιώσουν τα μέλη της. Ο άνθρωπος ήταν είτε κυνηγός είτε τροφοσυλλέκτης. Η Μητέρα κανόνιζε για την διαχείριση των αγαθών, ο Πατέρας έφερνε τα υλικά και την τροφή.
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑ-ΠΡΩΤΕΣ ΔΟΜΕΣ: Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ-ΤΑ ΑΡΧΕΤΥΠΑ
Παρατηρούμε ότι έχουμε δύο αρχετυπικές μορφές: την Μητέρα και τον Πατέρα. Ακολουθώντας την ανάπτυξη της θεωρίας του Καρλ Γιουνγκ, μπορούμε να βρούμε αυτά τα αρχέτυπα στη σύγχρονή μας κοινωνία. Βέβαια, είναι αυτονόητο, δεν έχουν το ίδιο αφηγηματικό φορτίο, όπως στις κοινωνίες που προαναφέραμε. Η εξέλιξη της ανθρωπότητας είναι φυσικό να αλλοιώσει τόσο τις κοινωνικές δομές όσο και τις αποδόσεις αυτών των αρχετύπων. Μένουν όμως κάποια στοιχεία που μας θυμίζουν τις δομές στις αρχαίες κοινωνίες.
«Πατριαρχία-πρώτες δομές: υπάρχουν πλέον
νέοι νόμοι τόσο εντός της κοινωνίας όσο
και στις σχέσεις μεταξύ των κοινωνιών.»
Αυτά τα στοιχεία υπάρχουν στη βασική δομή μιας οικογένειας και μιας κοινωνίας. Αυτός είναι ο λόγος που διατηρούνται, έστω αλλοιωμένα, μέχρι τις μέρες μας. Η Μητέρα ήταν επικεφαλής στη διαχείριση των πόρων στη μητριαρχική κοινωνία. Συνεργαζόταν με τον Πατέρα χωρίς να υπάρχουν διαμάχες, για να υπάρχει καλή διακυβέρνηση στην κοινωνία, στην οποία αναφερόμαστε. Γνωρίζουμε αυτές τις δομές επειδή Ο Κλοντ Λέβι Στρως μελέτησε σε βάθος τις πρωτόγονες κοινωνίες του Αμαζονίου, όταν ήταν καθηγητής στο Πανεπιστήμιο στη Βραζιλία.
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑ-ΠΡΩΤΕΣ ΔΟΜΕΣ: ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑ
Στην εξέλιξη της ανθρωπότητας βλέπουμε ότι ο άνθρωπος περνά από το λίθο, στον ορείχαλκο και μετά στο σίδηρο. Από τροφοσυλλέκτης και κυνηγός γίνεται σταδιακά γεωργός και εκτροφέας ζώων. Αυτό σημαίνει ότι είναι πλέον κυρίαρχος των μέσων παραγωγής. Άρα έρχεται η ατομική ιδιοκτησία. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν πλέον νέοι νόμοι τόσο εντός της κοινωνίας όσο και στις σχέσεις μεταξύ των κοινωνιών. Παρατηρούμε, λοιπόν, την συνύπαρξη της μητριαρχικής και της πατριαρχικής διακυβέρνησης.
Οι νέοι πλέον νόμοι επιβάλλουν κάποιες απαγορεύσεις. Δεν είναι πλέον κανείς ελεύθερος να πηγαίνει εκεί που πριν μπορούσε να πάει ελεύθερα. Αυτή η απαγόρευση ήταν η αρχή των διαπληκτισμών και, τελικά, των διαμαχών. Στο βιβλίο «Η ανατομία της ανθρώπινης καταστροφικότητας», του Έριχ Φρομμ, αναλύεται αυτό το πέρασμα και η εγγραφή της βίας ως ιστορικό γεγονός.
Ο Πατέρας πλέον διεκδικεί την πλήρη εξουσία. Η πατριαρχική δομή έρχεται σε αντίθεση με την μητριαρχική. Αυτό όμως το πέρασμα δεν είναι ειρηνικό. Αντίθετα, οι διαμάχες είναι έντονες. Στην πράξη ο Πατέρας επιβάλλει τους νόμους, αλλά η νομοθεσία δεν έχει αλλάξει. Αυτό μπορούμε να το δούμε με ξεκάθαρο τρόπο στο Άργος και στον πόλεμο των Ελλήνων εναντίον της Τροίας.
ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑ-ΠΡΩΤΕΣ ΔΟΜΕΣ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ ΟΡΕΣΤΗ
Ο Αγαμέμνων είναι ο βασιλιάς του Άργους. Δεν είναι όμως αυτός που επιβάλλει μόνο τους δικούς του νόμους. Η Κλυταιμνήστρα συνδιοικεί, μέχρι ενός βαθμού. Ωστόσο ο Αγαμέμνων αποφασίζει να θυσιάσει την κόρη του Ιφιγένεια στους θεούς για να έχουν τα ελληνικά πλοία καλό άνεμο. Η Κλυταιμνήστρα δεν συμφωνεί με αυτή την απόφασή του. Όμως ο Αγαμέμνων το κάνει. Ηγείται των ελληνικών στρατευμάτων, νικά τους Τρώες και επιστρέφει στο Άργος.
Η Κλυταιμνήστρα βασιλεύει στο Άργος, έχοντας εραστή τον Αίγισθο. Είναι η τελευταία ευκαιρία της μητριαρχίας. Η θέληση της Μητέρας, εδώ η Κλυταιμνήστρα, να διατηρήσει την εξουσία της φέρνει τη βία: Ο Αίγισθος, κατόπιν εντολής της Κλυταιμνήστρας, σκοτώνει τον Αγαμέμνονα που μόλις έχει επιστρέψει. Η μητριαρχία διοικεί ακόμα. Η Ηλέκτρα, κόρη της Κλυταιμνήστρας, ζει σαν δούλη και ορκίζεται εκδίκηση.
«Πατριαρχία-πρώτες δομές: νομιμοποιεί
τη βία που πλέον είναι κρατική.»
Δεν θα εκδικηθεί η Ηλέκτρα. Ο Ορέστης, ο αδελφός της, όταν θα επιστρέψει από τη Θήβα θα εκδικηθεί το φόνο του πατέρα του. Θα σκοτώσει πρώτα τον Αίγισθο και μετά την Κλυταιμνήστρα, που ήταν ο κύριος στόχος. Ουσιαστικά δεν θέλει να σκοτώσει τη μάνα του, αλλά να επαναφέρει την εξουσία του Πατέρα. Να την επιβάλλει μόνιμα στην κοινωνία της εποχής του. Θα βρει καταφύγιο στην Αθήνα. Θα επανέλθει πλέον καθαρμένος και θα γίνει βασιλιάς του Άργους.
Αυτή την αφήγηση τη βρίσκουμε στην «Ορέστεια», του Ευριπίδη. Βλέπουμε τις διαμάχες μεταξύ του Πατέρα και της Μητέρας. Την τελική νίκη του Πατέρα. Η βία είναι έκδηλη. Η επιστροφή του Ορέστη ως βασιλιά του Άργους νομιμοποιεί τη βία που πλέον είναι κρατική. Η βία του κράτους επί του σώματος του ανθρώπου είναι αποδεκτή από το σύστημα της εξουσίας. Εφόσον αυτός στραφεί ενάντια στους νόμους του κράτους. Αυτή τη βία θα τη ζήσουμε στις μέρες μας, σε έντονο βαθμό.
Έχουμε, λοιπόν, την πρώτη δομή της πατριαρχίας. Αργότερα, με την εμφάνιση της φεουδαρχίας και του καπιταλισμού, οι δομές της πατριαρχίας θα συμπληρωθούν. Ολοκληρωμένες πλέον θα παράγουν τη βία όλο σε πιο έντονο βαθμό. Αυτό θα το μελετήσουμε σε επόμενο σημείωμά μας.
*Ο Γιάννης Φραγκούλης είναι ψυχαναλυτής.
Επιστροφή στο πρώτο άρθρο-ευρετήριο άρθρων
