Η ΜΟΝΗ ΣΤΗ ΖΑΒΟΡΔΑ
Μονή Νικάνορα: γράφει ο Δημήτρης Βασιλείου
Είναι η Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή του Οσίου Νικάνορα. Αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, στη Ζάβορδα. Ο Όσιος Νικάνορας ιδρυτής της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, κατά κόσμον Νικόλαος, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη από ευκατάστατους γονείς.
ΜΟΝΗ ΝΙΚΑΝΟΡΑ: ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ
Στο βορειοδυτικό άκρο της Θεσσαλίας ακολουθούμε τη διαδρομή. Για να βγούμε μετά τα Μετέωρα στην διαδρομή βρίσκεται το όρος Καλλίστρατο Γρεβενών. Στην αριστερή όχθη του Αλιάκμονα. Κοντά στη Δεσκάτη και απέχει από τα Γρεβενά 45 χιλιόμετρα. Στο τρίστρατο μεταξύ Εγνατίας Πηνίου.
«Μονή Νικάνορα: πρόκειται για ένα
από τα παλιότερα χρονολογημένα καθολικά
της τουρκοκρατίας εκτός Αγίου Ορούς και Μετεώρων.»
Είναι στον δρόμο που οδηγεί για Σιάτιστα Κοζάνης. Εκεί υπήρχε το χωριό Ζάβορδα, από το οποίο έλαβε το όνομα με το οποίο είναι περισσότερο γνωστή. Το μοναστήρι ήταν σταυροπηγιακό, μέχρι το 1767 και υπαγόταν στην Αρχιεπισκοπή Αχριδών. Μετέπειτα όμως ανήκε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Η μονή της Ζάβορδας έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο.
Κτίσθηκε το 1534 από τον όσιο Νικάνορα τον Θαυματουργό και Μέγα Ασκητή, (1491-1549). Καταγόμενο από την Θεσσαλονίκη. Πρόκειται για ένα από τα παλιότερα χρονολογημένα καθολικά της τουρκοκρατίας εκτός Αγίου Ορούς και Μετεώρων. Η μονή αποτελεί άβατο για τις γυναίκες που μπορούν να την επισκεφτούν μέχρι τους πρόποδες του λόφου, στον ναό του Αγίου Δημητρίου.
ΜΟΝΗ ΝΙΚΑΝΟΡΑ: Ο ΟΣΙΟΣ
Θεωρείται μάλιστα ένα από τα σημαντικότερα μοναστήρια μας αυτό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Δυστυχώς σπάνια εκδρομές το περιλαμβάνουν στο πρόγραμμα τους. Αναλώνονται στην επίσκεψη του Αγίου Στεφάνου των Μετεώρων. Εξοβελίζοντας κάθε άλλο μοναστήρι με την αιτιολογία πως είναι δύσκολα προσεγγίσυμο από το ευρύ κοινό.
Εμείς προτιμούμε αυτό το υπέροχο μοναστήρι όχι μόνο για την εξαίρετη αρχιτεκτονική του. Πιο πολύ για την περσόνα του Οσίου Νικάνωρα που μας θυμίζει πολύ εκείνη του Οσίου Διονυσίου εν Ολύμπω. Έδωσε πραγματικά νόημα & σημασία στο αληθινό χριστιανικό έργο.
«Μονή Νικάνορα: εκεί στην κορυφή του Καλλίστρατου
όρους έφθασε ο Όσιος Νικάνορας, το 1527.»
Από νέος ασπάσθηκε το μοναχικό σχήμα. Αρχικά μόνασε στην απρόσιτη σήμερα σκήτη του Αγίου Γεωργίου. Σε απόκρημνη σπηλιά «Ασκηταριό», κάτω από το μοναστήρι. Όπου σώζεται ακόμα ο μικρός Κυριακός ναός, κατάγραφος από αγιογραφίες αφιερωμένες στο Μεγαλομάρτυρα Γεώργιο τον Τροποαιοφόρο. Με επίγραφη: «1793 Ιουνίου 17».
ΜΟΝΗ ΝΙΚΑΝΟΡΑ: Η ΕΙΚΟΝΑ
Μία νύχτα κατά τη διάρκεια προσευχής του άκουσε φωνή. Σύμφωνα με τις διηγήσεις της φυλλάδας του Οσίου. Έλεγε: «Νικάνωρ, ανάβηθι ταχέως εις την κορυφήν του όρους και έκει θέλεις εύρει την εικόνα μου εν τη γη κεκρυμμένην, και κτίσον εκκλησία εκεί εις το εμόν όνομα, και κελλία ότι λαόν θέλεις μου ποιμάνει περιούσιον».
Εκεί στην κορυφή του Καλλίστρατου όρους έφθασε ο Όσιος Νικάνορας, το 1527. «Σκάπτοντας τα πεπαλαιωμένα και χαλασμένα θεμέλια» του ερειπωμένου μονιδρίου του Αγίου Γεωργίου του γνωστού σήμερα «Ασκηταριού» βρήκε την εικόνα του Χριστού.
«Μεθ΄ ημέρας παραλαβών τέκτονας επιδεξίους, έκτισε την σεβάσμιαν μονήν της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού. Με παρακκλήσια ωραία, με πύργους στερεούς, με θαυμαστά κελλιά με τραπεζαρίαν εύμορφον. Με άλλα αξιέπαινα οικοδομήματα καθώς έως σήμερον φαίνονται».
Ο Όσιος Νικάνωρ κατά την παράδοση ίδρυσε τη Μονή της Θείας Μεταμορφώσεως το 1532 ή το 1543. Το οχυρό μοναστήρι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος είναι χτισμένο σε υψόμετρο 650 μέτρων, στην κορυφή του όρους «του Καλλιστράτου». Προβούνου της Βουνάσας των Καμβουνίων, απέναντι από το Φλάμπουρο. Στους πρόποδες του οποίου φιδογυρίζει και κάμπτεται ο Αλιάκμων. Μεταξύ των Βεντζίων και των Χασίων, ΝΑ των Γρεβενών, σε μικρή απόσταση από τα χωριά Παναγιά (Τορνίκι) και Ελάτη. Πολύ κοντά στο μοναστήρι υπήρχε άλλοτε, χωριό που ονομαζόταν Ζάβορδα, που καταστράφηκε.
ΜΟΝΗ ΝΙΚΑΝΟΡΑ: Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΟΥ
Το μοναστήρι ήταν σταυροπηγιακό. Μέχρι το 1767 υπαγόταν στην Αρχιεπισκοπή Αχριδών. Μετέπειτα όμως ανήκε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Στην κορυφή του βράχου όπου ήταν χτισμένη η μονή διακρίνεται η λειασμένη από τη χρήση επιφάνεια του βράχου. Αλλά και αριθμός βάσεων και σπονδύλων αραβδωτών κιόνων.
«Μονή Νικάνορα: ο Όσιος Νικάνωρ
γεννήθηκε στα 1491 στην Θεσσαλονίκη.»
Το καθολικό βρίσκεται στο κέντρο της μονής. Είναι ένας εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, αθωνικού τύπου, με νάρθηκα στο νότιο. άκρο, ενώ σώζεται και ο πύργος του κωδωνοστασίου.
Στη βορειοανατολική πλευρά έχει προστεθεί το παρεκκλήσι του Αγίου Αθανασίου.
Ο Όσιος Νικάνωρ γεννήθηκε στα 1491 στην Θεσσαλονίκη που οι γονείς του Ιωάννης και Μαρία ήταν ευσεβείς και κατοικούσαν στην συνοικία του Αγίου Μηνά. Όλη η πόλη των Θεσσαλονικέων καλοτύχιζε και επαινούσε τους γονείς του Αγίου τόσο για τον πλούτο τους όσο και την ευγένεια τους. Κυρίως για την πίστη και την αρετή που τους διέκρινε. Ήταν ελεήμονες και σπλαχνικοί και η ζωή τους έργο αγάπης προς τους πάσχοντες αδελφούς. Όμως ο Θεός ήθελε να τους δοκιμάσει με προσωρινή ατεκνία.
Στο παρεκκλήσι που υπάρχει στη νοτιανατολική πλευρά, του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, βρίσκεται ο τάφος του Αγίου Νικάνορος.
Οι προσευχές, οι νηστείες, οι αγρυπνίες των γονέων του εισακούσθηκαν. Κατά την ώρα που η ευσεβής γυναίκα προσευχόταν στο Θεό στο Ναό του Αγίου Μηνά της αποκαλύφθηκε το θέλημα του Κυρίου: «Εισήκουσε ο Θεός τας δεήσεις σου ω γυνή ως ποτέ της χήρας Άννης. Έλυσε τα δεσμά της στειρώσεως σου. Μόνο πορεύου εις τον οίκον σου. Θέλεις συλλάβεις και γεννήσεις υιών όστις θέλει γίνει δοχείον καθαρόν του Παναγίου Πνεύματος. Πολλούς θέλει εισάγει εις τον Κύριον δια της αγγελικής.
ΜΟΝΗ ΝΙΚΑΝΟΡΑ: ΟΙ ΞΕΝΩΝΕΣ
Στους βορειανατολικούς πρόποδες του βουνού υπάρχει μικρό κτιριακό συγκρότημα. Η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου και οι ξενώνες του Μοναστηριού. Πλακόστρωτος ανηφορικός δρόμος οδηγεί από το συγκρότημα εις την Πύλη του Μοναστηριού.
Το μοναστήρι κατά τους χρόνους της τουρκοκρατίας βρισκόταν σε μεγάλη οικονομική και πνευματική ακμή. Τα αφιερώματα σε κινητά και ακίνητα ήταν πολλά από μέρους των χριστιανών και Τούρκων ακόμη. Έτσι η περιουσία την οποία απέκτησε η Ζάβορδα ήταν τεράστια. Σε 60.000 στρέμματα ήταν οι βοσκότοποι του Μοναστηριού και σε 6.000 αιγοπρόβατα και 550 μεγάλα ζώα η κτηνοτροφία του.
«Μονή Νικάνορα: με την μεγάλη περιουσία του,
το Μοναστήρι αποτέλεσε σπουδαίο οικονομικό παράγοντα.»
Μετόχια είχε σε πολλά μέρη, η παραγωγή γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων ήταν πολύ μεγάλη. Εκτός του πλούτου του σε κινητή και ακίνητη περιουσία διέθετε και πολλούς πνευματικούς και καλλιτεχνικούς θησαυρούς: Εικόνες, τιμαλφή, χειρόγραφα βιβλία, Βυζαντινά κειμήλια, κώδικες και άλλα. ‘Ένα μέρος των θησαυρών διασώθηκε από των πολεμικών περιπετειών του. Φυλάσσεται έως σήμερα. Μεταξύ αυτών υπάρχει και χειρόγραφο λεξικό του Πατριάρχου Φωτίου.
Με την μεγάλη περιουσία του, το Μοναστήρι αποτέλεσε σπουδαίο οικονομικό παράγοντα και βοήθησε κατά τους δύσκολους χρόνους της δουλείας πολλούς, οι οποίοι έβρισκαν εργασία και άσυλο σε αυτό. Κατά τους χρόνους αυτούς κατέστη επίσης φυτώριο πνευματικής και εθνικής αναγέννησης. Σε σχολείο εφαρμογής νεοχειροτονημένων ιερέων. Σε φυτώριο ιεροψαλτών της Ιεράς Μητροπόλεως Γρεβενών. Πολλά σχολεία ενισχύθηκαν οικονομικώς και πολλές υποτροφίες δόθηκαν σε φιλομαθείς νέους και καλογέρους. Σπούδασαν Θεολογία. Από αυτό αναδείχθηκαν και δύο Ιεράρχες, ο Δερβών και Βελισσού Παρθένιος και ο Καστοριάς Νικήφόρος.
ΜΟΝΗ ΝΙΚΑΝΟΡΑ: ΤΟ ΤΕΜΠΛΟ
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το τέμπλο του ναού. Ξυλόγλυπτο, περίτεχνο, επιχρυσωμένο, του 1890. Σύμφωνα με την ανάγλυφη με ερυθρά γράμματα υπάρχει επιγραφή, επάνω από την Ωραία Πύλη. Σε χρυσωμένη επιφάνεια αναγράφεται: «Διά συνδρομής και εξόδων του/ οσιωτάτου Κυρίου Ανατολίου Μοναχού». Το τέμπλο που σώζεται αντικατέστησε το παλαιό που καταστράφηκε. Οι δεσποτικές εικόνες του τέμπλου είναι του ζωγράφου Χατζηνώτα και έγιναν το 1898.
Εμπρός στην ωραία πύλη του παρεκκλησίου του Τιμίου Προδρόμου ευρίσκεται απλός και απέριττος ο τάφος του Αγίου Νικάνορα. Στο νότιο άκρο του νάρθηκα υπάρχει το καμπαναριό,. Ύψος 20 μέτρων ανεγέρθηκε κατά το έτος 1873. Γύρω από το ναό ο χώρος περικλείεται. Από το ηγουμενείο, τα κελιά των μοναχών, την τράπεζα, το μαγειρείο, τους φούρνους, τους ξενώνες, τους στάβλους, τις κρύπτες κ.τ.λ.
«Μονή Νικάνορα: εκεί είναι χτισμένη
η περίφημη Σκήτη του Όσιου Νικάνορα.»
Προτού ιδρύσει το ιστορικό και περίφημο μοναστήρι της Ζάβορδας ο Όσιος Νικάνορας ασκήτευσε σε ένα ταπεινό ασκηταριό. Σώζεται μέχρι και σήμερα. Το ασκηταριό αυτό βρίσκεται πλησίον της Μονής. Ο Όσιος ασκήτεψε σε αυτό με πολλούς κόπους και ατέλειωτες αγρυπνίες και νηστείες επί 16 συνεχή χρόνια.
Οι τοιχογραφίες του πρώτου στρώματος πρέπει να τοποθετηθούν χρονικά στις αρχές του 15ου αιώνα. Σύμφωνα με τη συμπλήρωση του γράμματος της κτητορικής επιγραφής. Ο ζωγράφος αναζητεί τα πρότυπά του σε χειρόγραφα και φορητές εικόνες της βυζαντινής περιόδου. Όσο η γνώση και η κουλτούρα του το επιτρέπουν.
ΜΟΝΗ ΝΙΚΑΝΟΡΑ: Η ΣΚΗΤΗ
Στην δυτική πλευρά τού όρους Καλλίστρατου και προς το μέρος της εισόδου τού φαραγγιού. Εκεί διαρρέεται από τον ποταμό Αλιάκμονα που διαχωρίζει το όρος από την Βουνάσα. Σε ύψος 100 περίπου μέτρων πάνω από την όχθη τού ποταμού και πάνω στους απότομους, κατακόρυφους αλλά επιβλητικούς βράχους. Εκεί είναι χτισμένη η περίφημη Σκήτη του Όσιου Νικάνορα. Έχει το ανατολικό τμήμα της μέσα στο σπήλαιο τού όρους Καλλίστρατου.
Το καθολικό της Μονής είναι ναός αθωνικού τύπου. Κατάγραφο με τοιχογραφίες, που αποδίδονται στον περίφημο ζωγράφο Φράγκο Καστελάνο. Τρεις σκηνές μάλιστα στην τοιχογράφηση (Ανάσταση Λαζάρου, Είσοδος στα Ιεροσόλυμα, Σταύρωση) έχουν ομοιότητες με τις αντίστοιχες της Μονής Βαρλαάμ Μετεώρων.
Οι διάκοσμοι ολοκληρώθηκαν το 1547, ενώ η ζωγραφική του τρούλου είναι μεταγενέστερη (1869 από το ζωγράφο Μανουήλ). Το εσωτερικό του είναι κατάγραφο από αγιογραφίες των ετών 1869 και 1889, οι αγιογραφίες αυτές έχουν επικαλύψει τις παλιότερες.
