ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ

ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ

Η σημασία της Χαλκιδικής για την ιστορία του ελληνικού έθνους και ιδιαίτερα της Μακεδονίας προβάλλεται και μέσω της γλωσσικής έρευνας που γίνεται σήμερα όχι μόνο για τη σύνταξη του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής, αλλά και του Γλωσσικού Άτλαντα της Ευρώπης¹.

Ο αρχιμανδρίτης Ευγένιος Ξηροποταμηνός² ήταν ο πρώτος χορηγός χρηματικού βραβείου μέσω του «Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου» της Κωνσταντινουπόλεως το 1863 για συλλογή γλωσσικού υλικού για τη Θεσσαλία, Μακεδονία και Θράκη, και από τότε συνεχίστηκε το έργο αυτό κατά αραιά διαστήματα μέχρι σήμερα από συντάκτες της Ακαδημίας Αθηνών¹ και άλλους επιστήμονες που υπέβαλαν τις συλλογές τους στη Γλωσσική Εταιρεία³ στην Αθήνα και στην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών στη Θεσσαλονίκη.

Η Χαλκιδική περιλαμβάνεται ακόμα ως σημείο έρευνας και στο Γλωσσικό Άτλαντα της Ευρώπης που έχει έδρα την πόλη Νέιμεγκεν της Ολλανδίας, μαζί με άλλα 70 σημεία του ελληνικού χώρου. Από κάθε σημείο έρευνας συμπληρώνεται ένα ειδικό ερωτηματολόγιο 550 λέξεων που αναφέρονται σε ειδικές ενότητες εννοιών για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Κάθε λέξη αποτυπώνεται σε χάρτη της Ευρώπης έτσι, ώστε να φαίνεται η κατά τόπους μίας χώρας και της Ευρώπης γενικότερα μορφή της, που δείχνει τη γεωγραφική της διάδοση, σχέση της με άλλες γλώσσες κ.λπ. Τα ερωτηματολόγια που έχουν συμπληρωθεί από τη Χαλκιδική μαζί με το γλωσσικό υλικό που έχει συλλεγεί κατά το παρελθόν⁴, τις ειδικές γλωσσικές μελέτες^5,6,7 για τα ιδιώματα της Χαλκιδικής, τις λαογραφικές μελέτες, τις ιστορικές εργασίες καθώς και το πλούσιο σχετικό υλικό, που έχει δημοσιευθεί στα «Χρονικά της Χαλκιδικής»⁸ αποτελούν υλικό για την ιστορική γλωσσολογία και για την ιστορία της Χαλκιδικής ειδικότερα⁹.

Χωρίς την επεξεργασία αυτού του γλωσσικού θησαυρού, που σήμερα περιέχεται σε 25 χειρόγραφες συλλογές στο Ιστορικό Λεξικό³ της Ακαδημίας Αθηνών, 11 γλωσσικές μελέτες στα «Χρονικά της Χαλκιδικής» μαζί με 17 γλωσσικολαογραφικές, 23 λαογραφικές, 6 ιστορικές στο ίδιο περιοδικό καθώς και πληθώρα άλλων (βλ. βιβλιογραφία) είναι αδύνατη η ενασχόληση με την ιστορία της Χαλκιδικής κάθε επιστήμονα.

Η ιστορική γλωσσολογία μπορεί να διαφωτίσει και την ιστορία πολλών σημείων της χερσονήσου, όπως με τη γλωσσοχρονολόγηση, τη σχέση π.χ. Αγίου Νικολάου και Μάνης στην Πελοπόννησο, ή Σιθωνίας και Σποράδων κι ακόμα της Χαλκιδικής με σημεία του Βαλκανικού χώρου και ελληνόφωνων χωριών της Κριμαίας και της σημερινής Νότιας Ουκρανίας¹⁰. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή του Ρόμπερτ Λη, μπορούμε να πάρουμε 200 βασικές λέξεις (δέντρο, λίθος, άστρο κ.λπ.) από δύο σχετικές γλώσσες (όπως είναι δύο βαλκανικές) ή και δύο ιδιώματα της ίδιας γλώσσας από δύο σημεία γεωγραφικά και λαμβάνοντας υπόψη ότι κάθε γλώσσα διατηρεί το βασικό αυτό λεξιλόγιο κατά 85% επί 1.000 χρόνια και το 72% επί 2.000 χρόνια να βρούμε τη χρονολογία που διαχωρίσθηκαν αυτές οι γλώσσες κατά προσέγγιση (10% συν ή πλην στη χρονολογία).

Με αυτό τον τρόπο μπορεί να βρεθεί μέσω της γλωσσοχρονολόγησης (που εφαρμόζει το μαθηματικό τύπο Χ=λογ.κ./2 λογ.δ. και όπου Χ σημαίνει χρονική απόσταση, λογ.κ. σημαίνει λογάριθμος του ποσοστού τοις εκατό των κοινών λέξεων και λογ.δ. σημαίνει ποσοστό τοις εκατό των διατηρηθεισών για 1.000 χρόνια λέξεων) η ιστορική σχέση των σημείων της Χαλκιδικής που προαναφέραμε και σημείων ελληνόφωνων εκτός της σημερινής Ελλάδας.

Αυτά τα σημεία πρέπει να είναι καταρχάς όσα ανήκουν γλωσσικά στα βορειοελλαδίτικα ιδιώματα (κατά προσέγγιση βόρεια του 38^ου παραλλήλου ή βόρεια του Κορινθιακού κόλπου), για να φανεί η ιστορική σχέση της Χαλκιδικής με αυτά τα σημεία¹¹, καθώς και με τα νησιά, που είναι γνωστό ότι κατέφυγαν κάτοικοι της Χαλκιδικής κατά την επανάσταση του 1821, κι ακόμα με τα ελληνόφωνα χωριά της παλαιάς Νότιας Ρωσίας, όπου διασώζεται το ίδιο βορειοελλαδίτικο ιδίωμα¹⁰. Το πλούσιο όμως υλικό που έχει συγκεντρωθεί κατά το παρελθόν με γλωσσικές αποστολές στη Χαλκιδική μαζί με το αντίστοιχο των τελευταίων χρόνων από απομαγνητοφωνήσεις ζωντανών λαϊκών αφηγήσεων απαιτεί την επί σύγχρονων πλέον βάσεων επεξεργασία του με τις μεθόδους της πληροφορικής και ειδικών προγραμμάτων για τη Χαλκιδική.

Ένα τέτοιο πρόγραμμα πρέπει να περιέχει α) τη γλωσσική², λαογραφική, ιστορική⁸ κ.λπ. βιβλιογραφία κατά πληθυσμιακό σημείο της Χαλκιδικής, β) πληροφορίες για κάθε σημείο από την ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, γ) την εικονογράφησή του συγχρονικά και διαχρονικά (π.χ. γκραβούρες από βιβλία περιηγητών), δ) τη γλωσσική ταυτότητα κάθε σημείου από επί τόπου συλλογές (παλαιές και σημερινές για σύγκριση).

Μετά την τροφοδότηση ενός υπολογιστή με τα παραπάνω στοιχεία και επί τη βάσει ειδικών προγραμμάτων είναι βέβαιο ότι θα φανούν και μηχανικά όσα συμπεράσματα έδωσαν για την ιστορία της Χαλκιδικής οι σύγχρονες γλωσσικές έρευνες όπως: α) η ελληνικότητα του χώρου της Χαλκιδικής που διατηρεί μέχρι σήμερα στην καθημερινή ιδιωματική γλώσσα πληθώρα αρχαίων ελληνικών και βυζαντινών στοιχείων⁶, β) η απουσία ξένων λέξεων, τούρκικων, σλάβικων που απαντούν σε άλλα σημεία του ελληνικού χώρου, όχι όμως και στη Σιθωνία, π.χ. σουληνάρι (σωληνάριον) αντί για λούκι, εστιά (εστία) αντί για το τζάκι (που λέγεται και γωνιά), που δείχνει και τη γεωγραφική απομόνωση της Σιθωνίας χάρη στην οποία διατηρήθηκαν εδώ στοιχεία για την αδιάκοπη και μακραίωνη ιστορία της ελληνικής γλώσσας (9-ΙΛ 1170).

Ο γλωσσικός και λαογραφικός πλούτος της Χαλκιδικής⁷ θα διαφωτίσει με τους παραπάνω τρόπους επεξεργασίας του τα κοινά διαχρονικά στοιχεία με τον καθόλου μακεδονικό και τον ελληνικό χώρο σε ενότητες βασικές, όπως είναι τα τοπωνύμια, τα κύρια ονόματα, που θα ταξινομηθούν σύμφωνα με την ιστορία της ελληνικής γλώσσας, που πάντοτε βάδιζε παράλληλα με την ιστορία της Χαλκιδικής, από την εποχή της εγκατάστασης Ελλήνων αποίκων (μέσα του 8^ου π.Χ. αιώνα) μέχρι την εγκατάσταση το 1922 προσφύγων της Μ. Ασίας που έφεραν μαζί τους τα ίδια γλωσσικά αρχαία ελληνικά στοιχεία των πρώτων εκείνων αποίκων μετά από 27 αιώνες (9-ΙΛ 725, 753, 1170).

Κατατάσσοντας χρονολογικά αυτά τα γλωσσικά στοιχεία μαζί με τα τοπωνύμια που παραθέτουμε ως παραδείγματα γλωσσικής επιβίωσης στη Χαλκιδική για την ιστορία του τόπου και της ελληνικής γλώσσας, έχουμε για σύνθεση τα μεγάλα κεφάλαια: α) αρχαίων τοπωνυμίων στη Χαλκιδική και των αντιστοιχών τους στον άλλο ελληνικό χώρο⁹, β) μεσαιωνικών και νεότερων για παρόμοια σύγκριση και γ) ηθών, εθίμων, ασμάτων, χορών και άλλων λαογραφικών στοιχείων όπως παρουσιάζονται στις γλωσσικές συλλογές και τέλος των ιστορικών στοιχείων, όπως αυτά ανασύρονται από τις προφορικές παραδόσεις στις σημερινές αφηγήσεις κυρίως των γεροντότερων, Αυτά τα ιστορικά στοιχεία φθάνουν μέχρι και τον Μακεδονικό Αγώνα των αρχών του αιώνα μας και αναδεικνύουν τη λαϊκή συμμετοχή σ’αυτόν κατοίκων της Χαλκιδικής, όπως και την καθημερινή «μικρή» ιστορία των χωριών της Χαλκιδικής σ’όλους τους μετέπειτα αγώνες του ελληνικού έθνους στον παρόντα αιώνα.

Τέτοιο υλικό για γλωσσική και ιστορική σύγκριση είναι οι ονομασίες των αποικιών στη Χαλκιδική των πόλεων της Εύβοιας, Χαλκίδας και Ερέτριας, όπως Χαλκίς, Μένδη, Άφυτις, Νέα-πόλις, Αιγαί, Θέραμβος ή Θεράμβη, Σάνη, Πίλωρος, Σίγγος, Σάρτη, Άσσα, Τορώνη, Σερμύλη, Μηκύβερνα, της Κορίνθου: Ποτίδαια, Αίνεια, της Άνδρου: Άκανθος, Στάγειρος, Άργιλος, των Αθηνών και Χαλκίδας: Όλυνθος (που διατηρείται μέχρι σήμερα π.χ. η σημασία της ως τόπος με αγριοσυκιές: αλύθια)¹ και Σκιώνη.

Κι ακόμα των πόλεων των Μακεδόνων βασιλέων, όπως: Αντιγόνεια, Κασσάνδρεια, Ουρανούπολις και η ενδιαφέρουσα γλωσσικά Παλλήνη, που προφερόταν Βαλλήνη στην αρχαία μακεδονική διάλεκτο της ελληνικής, όπως Βίλιππος αντί Φίλιππος και Βερενίκη αντί Φερενίκη. Από την περίοδο της τουρκοκρατίας τα Μαδεμοχώρια (χωριά των μεταλλείων) και τα Χάσικα (που υπάγονται στο χαζνέι χασέ δηλ. το αυτοκρατορικό ταμείο), μαζί με την έρευνα του λεξιλογίου οικονομικής φύσης (γεωργικής και κτηνοτροφικής παραγωγής, οικιακών κατασκευών, καμινιών, μελισσοκομίας κ.λπ.) και των τοπωνυμίων με τα οποία η οικονομία αυτή σχετίζεται από την τουρκοκρατία μέχρι σήμερα, θα μας δώσει μέσα από την προφορική παράδοση πολλά ιστορικά στοιχεία για τη σύνθεση της ιστορίας της Χαλκιδικής από το 1800 μέχρι σήμερα.

Συνοψίζοντας τη σημασία του γλωσσικού υλικού από τη Χαλκιδική για την τοπική ιστορία της χερσονήσου σε κύρια σημεία-κεφάλαια αυτής της ιστορίας, παραθέτουμε, μαζί με τη σχετική βιβλιογραφία, τα θέματα ιστορίας που το γλωσσικό υλικό διαφωτίζει και εμβαθύνει: 1) σχέση Χαλκιδικής  και νότιας Ελλάδας κατά τους αρχαίους χρόνους (8^ος-4^ος αιώνας π.Χ.), 2) σχέση Χαλκιδικής με την ιστορία των Μακεδόνων βασιλέων (από τα τοπωνύμια π.χ. Βαλλήνη), 3) βυζαντινή περίοδος (από τα πολιτιστικά, ηθογραφικά στοιχεία της προφορικής παράδοσης κ.ά.), 4) οικονομική ιστορία της Χαλκιδικής κατά την τουρκοκρατία (από τα γλωσσικά στοιχεία οικονομικού περιεχομένου της προφορικής παράδοσης, τοπωνύμια κ.λπ.) και 5) σχέση Χαλκιδικής με άλλα σημεία εντός και εκτός της Ελλάδας (μετά από σύγκριση γλωσσικών επιβιώσεων, ονομάτων, τοπωνυμίων κ.λπ.).

Η Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία της Χαλκιδικής σε συνεργασία με άλλα επιστημονικά ιδρύματα της χώρας μπορεί να συγκεντρώσει το αναφερόμενο εδώ γλωσσικό υλικό της Χαλκιδικής, να οργανώσει την προσπάθεια συγκέντρωσης του υπάρχοντος ακόμη σε διάφορα σημεία της Χαλκιδικής, για χάρη της σύνθεσης μιας ολοκληρωμένης ιστορίας της χερσονήσου και της συνέχισης του καταξιωμένου μέχρι σήμερα έργου της.

Γεώργιος Α. Ντελόπουλος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Κέντρον Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής (ΙΑΝΕ) της Ακαδημίας Αθηνών-Γλωσσική Εταιρία (ΙΑΝΕ)-Γλωσσικός Άτλαντας της Ευρώπης (Ελληνική Επιτροπή), όπου και το ως άνω γλωσσικό υλικό από τη Χαλκιδική, οδός Β. Δίπλα (Λεωφόρος Συγγρού-Αγ. Σώστης), Αθήνα.
2. Δ. Β. Βαγιακάκου, «Το γλωσσικόν υλικόν εκ της Μακεδονίας και Θράκης εις το Κέντρον Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών και τα σχετικά προβλήματα», Α΄ Συμπόσιο Γλώσσα, του Βορειοελλαδίτικου χώρου, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1977, σ.σ. 97-161.
3. Χειρόγραφα Ιστορικού Λεξικού Ακαδημίας Αθηνών με γλωσσικό υλικό από τη Χαλκιδική: ΙΛ 82 Ανώνυμου, ΙΛ 518 Ν. Ανδριώτη, ΙΛ 528 Γλωσσικής Εταιρείας (ΓΕ) Μαυρουδή Παπαθανασίου, ΙΛ 650 ΓΕ Μαυρουδή Παπαθανασίου και ΙΛ 650^α ΓΕ. ΙΛ 719 ΓΕ Δ. Αποστολοπούλου, ΙΛ 725 α-β Στ. Μάνεση και του ίδιου τα ΙΛ 753, ΙΛ 756. ΙΛ 812 Θ. Κωστάκη, ΙΛ 811 ΓΕ Ελευθερίου Τσιτόπουλου, ΙΛ 952 ΓΕ Ελ. Γιακουμάκη, ΙΛ 970 ΓΕ Μαυρουδή Παπαθανασίου, ΙΛ 1009 ΓΕ Α, Τσακνάκη, ΕΦΣΚ 65 Ν. Α. Θεοχαρίδου, ΕΦΣΚ 4266 Ν. Α. Θεοχαρίδου, ΙΛ 294 ΕΦΣΚ 195Αλεξ. Λαυρεώτου, ΙΛ 320 Χρυσοστούμου Διονυσάτου, ΙΛ 321 Ανθίμου Α. Παπαδοπούλου, ΙΛ 1170 Γεωργίου Α. Ντελόπουλου, ΙΛ 1166 Χ. Χαραλαμπάκη (ΙΛ= Ιστορικό Λεξικό, ΓΕ+ Γλωσσική Εταιρεία).
4. Α. Α. Παπαδόπουλου, «Περί των γλωσσικών ιδιωμάτων Άθω και Χαλκιδικής», Λεξικογραφικόν Αρχείον, τ. 6, σ.σ. 125-141.
5. Ν. Ανδριώτη, «Η έρευνα των γλωσσικών ιδιωμάτων της Μακεδονίας», εις αντιχάρισμα στον καθηγητή Ν. Π. Ανδριώτη, Θεσσαλονίκη 1976, σ.σ. 234-238.
6. Του ίδιου, αυτόθι, «Οι αρχαϊσμοί του σημερινού γλωσσικού ιδιώματος της Μακεδονίας», σ.σ. 239-244.
7. Του ίδιου, αυτόθι, «Το γλωσσικό ιδίωμα της Χαλκιδικής», σ.σ. 245-250.
8. «Τα εικοσάχρονα της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Χαλκιδικής (1960-1980)», Θεσσαλονίκη 1980, σ.σ. 32-38 (όπου αναγράφονται οι δημοσιευμένες στα «Χρονικά της Χαλκιδικής» γλωσσικές-ιστορικές εργασίες).
9. Μ. Χρυσοχόου, «Μελέται αναφερόμεναι εις την αρχαία τοπογραφίαν», εις Επετ. Φιλολ. Συλλ. Παρνασσός, τ. Γ΄ (1899), σ. 142, Στ΄(1902) σ. 151.
10. Γ. Α. Ντελόπουλου, «Το βόρειο ιδίωμα στην Μεσημβρινή Ρωσσία», Β΄ Συμπόσιο Γλωσσολογίας Βορειοελλαδικού Χώρου, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1983, σ.σ. 263-304.
11. Ν. Χ, Λιάλια, «Το γλωσσικό ιδίωμα της Αρεθούσας Θεσσαλονίκης», εις Α΄ Συμπόσιο Γλωσσ. του Βορειοελλαδικού Χώρου, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1977, σ.σ. 237-256 (για σύγκριση με τα γλωσσικά ιδιώματα της Χαλκιδικής).