ΧΟΡΟΣ
ΕΤΡΟΥΣΚΟΙ ΑΝΔΡΕΣ ΧΟΡΕΥΟΥΝ
Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: γράφει ο Κώστας Πετρόπουλος
Οι χοροί της ρωμαϊκής εποχής που περιγράφονται σε κείμενα και απεικονίζονται στην τέχνη φαίνεται ότι εκτελούνταν κυρίως για διασκέδαση. Συχνά έδιναν έμφαση σε μπουρλέσκ, φανερά ερωτικά, κωμικά και τρομακτικά στοιχεία. Στη ρωμαϊκή εποχή οι χορευτές έγιναν επαγγελματίες χαμηλού κύρους. Αντί για σεβαστοί καλλιτέχνες και συμμετέχοντες σε θρησκευτικές εκδηλώσεις, όπως συνέβαινε στην Ελλάδα. Ο χορός έχασε την ιερή δημόσια λειτουργία του. Εκφυλίστηκε περισσότερο σε θέαμα και χαμηλού επιπέδου ψυχαγωγία. Στις αποικίες της χώρας οι άνθρωποι χόρευαν για τη διασκέδασή τους.
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: ΟΙ ΕΠΙΡΡΟΕΣ
Οι πλούσιοι Ρωμαίοι γενικά δε χόρευαν οι ίδιοι. Προσέλαβαν χορευτές για να χορέψουν για αυτούς. Πολλοί από τους χορευτές ήταν σκλάβοι από την Ελλάδα ή την Ισπανία. Επί Νέρωνα, ο χορός έγινε ερωτικός και υποβλητικός, ακόμη και ρητός. Ο θεατρικός χορός απαγορεύτηκε όταν η χριστιανική εκκλησία απέκτησε τον έλεγχο.
Ο ρωμαϊκός χορός επηρεάστηκε από τον ετρουσκικό και τον ελληνικό χορό. Οι πυρρίχιοι χοροί, για παράδειγμα, επινοήθηκαν από τους Έλληνες αλλά διαδόθηκαν από τους Ρωμαίους. Οι ιερείς που χόρευαν και ήταν μέλη της αριστοκρατικής τάξης χόρευαν πολεμικούς χορούς: Με πλήρη πανοπλία και με μια ιερή ασπίδα στο αριστερό τους χέρι και ένα ραβδί στο δεξί. Έκαναν επίσης ένα χορό γονιμότητας για να τιμήσουν τον Πάνα.
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: Ο Ίκαρος
στην πρώτη κιόλας προσπάθειά του έπεσε
κοντά στον αυτοκρατορικό καναπέ.»
Σχετικά με τη διασκέδαση και τη συμπεριφορά του αυτοκράτορα Νέρωνα σε μια παράσταση το 58 μ.Χ., ο Σουητώνιος έγραψε: «Οι πυρρίχιοι χοροί αναπαριστούσαν διάφορες σκηνές. Σε μία από αυτές, ένας ταύρος καβάλησε την Πασιφάη, η οποία ήταν κρυμμένη σε μια ξύλινη εικόνα μιας δαμάλας. Τουλάχιστον πολλοί από τους θεατές το πίστευαν. Ο Ίκαρος στην πρώτη κιόλας προσπάθειά του έπεσε κοντά στον αυτοκρατορικό καναπέ. Ράντισε τον αυτοκράτορα με το αίμα του».
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: ΟΙ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
Δικτυακοί τόποι για την Αρχαία Ρώμη: Internet Ancient History Sourcebook: fordham.edu. Internet Ancient History Sourcebook: Rome sourcebooks.fordham.edu. Internet Ancient History Sourcebook: Rome sourcebooks.fordham.edu.Forum Romanum forumromanum.org. «Outlines of Roman History» forumromanum.org;
«The Private Life of the Romans» forumromanum.org. BBC Ancient Rome bbc.co.uk/history. Perseus Project – Tufts University; perseus. tufts.edu. Lacus Curtius penelope.uchicago.edu. Gutenberg.org gutenberg.org The Roman Empire in the 1st Century pbs.org/empires/romans. The Internet Classics Archive classics.mit.edu. Bryn Mawr Classical Review bmcr.brynmawr.edu.
De Imperatoribus Romanis: British Museum ancientgreece.co.uk. Oxford Classical Art Research Center: The Beazley Archive beazley.ox.ac.uk. Metropolitan Museum of Art metmuseum.org/about-the-met/curatorial-departments/greek-and-roman-art. The Internet Classics Archive kchanson.com. Cambridge Classics External Gateway to Humanities Resources web.archive.org/web. Internet Encyclopedia of Philosophy iep.utm.edu.
Stanford Encyclopedia of Philosophy plato.stanford.edu. Ancient Rome resources for students from the Courtenay Middle School Library web.archive.org. History of ancient Rome OpenCourseWare from the University of Notre Dame /web.archive.org. United Nations of Roma Victrix (UNRV) History unrv.com
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: ΟΙ ΕΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ
Ο Λουκιανός έγραψε (περ. 160 μ.Χ.): «Ο βακχικός χορός λαμβάνεται ιδιαίτερα σοβαρά υπόψη στην Ιωνία και τον Πόντο. αν και ανήκει στο σατυρικό δράμα. Έχει τόσο πολύ κυριεύσει τους ανθρώπους εκεί, ώστε, κατά την ώρα της γιορτής, παραμερίζουν όλα τα άλλα και κάθονται όλη την ημέρα. Παρακολουθούν κορυβάνους, σατύρους, βοσκοί και οι άνθρωποι της καλύτερης καταγωγής. Πρώτοι σε κάθε πόλη χορεύουν. Χωρίς να ντρέπονται στο ελάχιστο, αλλά είναι υπερήφανοι για αυτό.
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: προκάλεσε
μεγάλη προσβολή στους Ετρούσκους.»
Κάθε πόλη ή περιοχή γιορτάζει τις γιορτές των θεών με τις δικές της τελετές. Έτσι, στις αιγυπτιακές θεότητες γενικά με θρήνους, στις ελληνικές ως επί το πλείστον με χορούς. Αλλά στις μη ελληνικές με τον κρότο των κυμβαλιστών, των τυμπανιστών και των φλαουτιστών. Στη Δήλο ούτε οι θυσίες δεν προσφέρονται χωρίς χορό. Συγκεντρώνονταν χοροί αγοριών και, στον αυλό και την κιθάρα, κάποιοι κινούνταν τραγουδώντας. Οι καλύτεροι εκτελούσαν χορό με συνοδεία. Οι ύμνοι που γράφτηκαν για τέτοιους χορούς ονομάζονται χοροί για συνοδεία».
Σε μια επιστολή προς τον Αυρήλιο Θέωνα, που εξέφραζε την επιχειρηματική πλευρά της γιορτής, ο Αυρήλιος Ασκληπιάδης έγραφε (περ. 295 μ.Χ.): «Επιθυμώ να προσλάβω από εσάς την Τισαΐς, τη χορεύτρια, και μια άλλη, για να χορέψουν για μας στη γιορτή μας των Βακχίων. Για δεκαπέντε ημέρες από τη 13η Φαόφη με το παλιό ημερολόγιο. Θα λάβεις ως αμοιβή 36 «δραχμές» την ημέρα και για όλο το διάστημα 3 αρτάμπες σιτάρι και 15 ψωμιά. Επίσης, τρία γαϊδουράκια για να τις φέρεις και να τις πάρεις πίσω».
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: Ο ΛΙΒΙΟΣ
Ο Ρωμαίος ιστορικός Λίβιος έγραψε στην «Ιστορία της Ρώμης» (10 μ.Χ.): Βιβλίο 5.1: «Οι Βεϊντίνοι, από την άλλη πλευρά, κουρασμένοι από τις ετήσιες βολιδοσκοπήσεις για τα αξιώματα, εξέλεξαν βασιλιά. Αυτό προκάλεσε μεγάλη προσβολή στους Ετρούσκους καντόνους, λόγω του μίσους τους για τη μοναρχία και της προσωπικής τους αποστροφής προς αυτόν που εκλεγόταν.
Ήταν ήδη αντιπαθής στο έθνος λόγω της υπερηφάνειας του πλούτου του και της αυταρχικής ιδιοσυγκρασίας του. Είχε σταματήσει βίαια τη γιορτή των αγώνων, η διακοπή της οποίας αποτελεί πράξη ασέβειας. Οι Ετρούσκοι ως έθνος διακρίνονταν περισσότερο από όλους τους άλλους για την αφοσίωσή τους στις θρησκευτικές τελετές. Υπερείχαν στη γνώση και τη διεξαγωγή τους.» ( Λίβιος, «Η ιστορία της Ρώμης, του Τίτου Λίβιου», 4 τόμοι, μετάφραση των D. Spillan και Cyrus Edmonds, Νέα Υόρκη: G. Bell & Sons, 1892)
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: οι νέοι
άρχισαν να τους μιμούνται.»
Καθώς τα μυαλά των ανθρώπων είχαν κυριευτεί εντελώς από δεισιδαιμονικούς τρόμους, προσπάθησαν, μεταξύ άλλων να κατευνάσουν την οργή του ουρανού. Σκηνικές παραστάσεις, μια καινοτομία για ένα έθνος πολεμιστών που μέχρι τότε είχε μόνο τα παιχνίδια του τσίρκου. Ξεκίνησαν, ωστόσο, με μικρό τρόπο, όπως σχεδόν όλα, και όσο μικρά και αν ήταν. Ήταν δανεισμένα από το εξωτερικό.
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: Ο ΧΟΡΟΣ
Οι παίκτες είχαν σταλεί από την Ετρουρία. Δεν υπήρχαν λόγια, ούτε μιμητική δράση. Χόρευαν στα μέτρα του φλάουτου και εξασκούσαν χαριτωμένες κινήσεις κατά τον ετρουσκικό τρόπο. Στη συνέχεια οι νέοι άρχισαν να τους μιμούνται. Ασκώντας ο ένας και ο άλλος το πνεύμα τους με στίχους μπουρλέσκ. Προσάρμοζαν τη δράση τους στα λόγια τους. Αυτό έγινε καθιερωμένη διασκέδαση και διατηρήθηκε με συχνή εξάσκηση.
Η ετρουσκική λέξη για τον ηθοποιό είναι istrio, και έτσι οι ντόπιοι καλλιτέχνες ονομάζονταν histriones. Αυτοί δεν έβγαζαν, όπως σε παλαιότερες εποχές, ακατέργαστες εκ του ασφαλούς εκροές όπως οι στίχοι των Φεσένιν. Έψαλλαν σατυρικούς στίχους αρκετά μετρικά διασκευασμένους. Προσαρμοσμένους στις νότες του φλάουτου. Αλλά και αυτούς τους συνόδευαν με κατάλληλες κινήσεις.
Αρκετά χρόνια αργότερα ο Λίβιος εγκατέλειψε για πρώτη φορά τους χαλαρούς σατυρικούς στίχους και τόλμησε να συνθέσει ένα έργο με συνεκτική πλοκή. Όπως όλοι οι σύγχρονοί του, έπαιζε στα δικά του έργα. Λέγεται ότι, όταν είχε εξαντλήσει τη φωνή του από τις επανειλημμένες ανακλήσεις, παρακάλεσε να του επιτραπεί να βάλει έναν δεύτερο παίκτη: Μπροστά από τον φλαουτίστα για να τραγουδάει τον μονόλογο. Εκείνος έκανε την υποκριτική, με περισσότερη ενέργεια επειδή η φωνή του δεν τον έφερνε πλέον σε δύσκολη θέση.
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: ήταν ντροπή
να μιλάμε για τέτοια πράγματα μπροστά τους.»
Τότε άρχισε η πρακτική να ακολουθεί ο φλαουτίστας τις κινήσεις των ηθοποιών, ενώ ο διάλογος αφηνόταν μόνο στις φωνές τους. Με την υιοθέτηση αυτής της μεθόδου στην παρουσίαση των έργων, εγκαταλείφθηκε η παλιά μορφή και το χαλαρό αστείο. Το έργο έγινε έργο τέχνης, οι νέοι άφησαν την κανονική υποκριτική στους επαγγελματίες παίκτες. Άρχισαν να αυτοσχεδιάζουν κωμικούς στίχους. Αυτά έγιναν στη συνέχεια γνωστά ως exodia (after-pieces). Ως επί το πλείστον επεξεργάστηκαν στα Atellane Plays. Αυτές οι φάρσες ήταν οσκανικής προέλευσης. Δεν επέτρεπαν να τις μολύνουν οι κανονικοί ηθοποιοί».
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ
Ο Ιουβενάλιος έγραψε στη Σάτιρα 11: «Μπορείτε ίσως να περιμένετε μια ομάδα Ισπανίδων κοριτσιών να κερδίσουν το χειροκρότημα με άσεμνο χορό και τραγούδι. Βυθιζόμενες με τρεμάμενα μπούτια στο πάτωμα. Τέτοια θεάματα βλέπουν οι νύφες καθισμένες δίπλα στους συζύγους τους. Αν και ήταν ντροπή να μιλάμε για τέτοια πράγματα μπροστά τους
Το ταπεινό μου σπίτι δεν έχει χώρο για τέτοιες ανοησίες. Ο κρότος των καστανιέρων, τα λόγια που είναι πολύ βρώμικα για την πόρνη που στέκεται γυμνή σε μια βρωμερή αψίδα. Με όλες τις τέχνες και τη γλώσσα της λαγνείας, μπορούν να αφεθούν σε αυτόν που φτύνει κρασί πάνω σε δάπεδα από λακεδαιμονικό μάρμαρο. Τέτοιους ανθρώπους τους συγχωρούμε λόγω της υψηλής τους θέσης.
Στους ανθρώπους με μέτρια θέση τα τυχερά παιχνίδια και η μοιχεία είναι ντροπή. Όταν όμως αυτοί οι άλλοι κάνουν τα ίδια πράγματα, ονομάζονται χαρούμενα παιδιά και εκλεκτοί κύριοι. Η σημερινή μου γιορτή θα προσφέρει και άλλες παραστάσεις εκτός από αυτές. Θα τραγουδηθεί ο βάρδος της Ιλιάδας, και οι λαλιές της ψηλόφωνης Μάρως. Τι σημασία έχει με ποια φωνή θα διαβαστούν αυτά τα τραγούδια;».
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: Η ΑΠΟΛΑΥΣΗ
Ο Gifford, σχολιάζοντας το χωρίο του Ιουβενάλου, παρατηρεί ότι ο χορός που αναφέρεται δεν είναι ούτε λίγο ούτε πολύ ο χορός Fandango. Αυτός εξακολουθεί να αποτελεί την απόλαυση όλων των τάξεων στην Ισπανία. Αν και κάπως τιμωρημένος στη γειτονιά της πρωτεύουσας, παρουσιάζεται σήμερα, στις απομακρυσμένες επαρχίες. Ένα τέλειο αντίστοιχο, ηθοποιοί και θεατές, της πολύ ελεύθερης αλλά πιστής αναπαράστασης που έχουμε μπροστά μας.
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: έπρεπε
να ρίχνουν τα πόδια τους ψηλότερα από τους ώμους τους.»
Σε μια επόμενη γραμμή, ο Juvenal αναφέρει το testarum crepitus, το χτύπημα των καστανιέτες, που συνοδεύει αυτόν το χορό. Τα τεστέτια ήταν μικρά επιμήκη κομμάτια γυαλισμένου ξύλου ή οστού. Οι χορευτές τα κρατούσαν ανάμεσα στα δάχτυλά τους και τα χτυπούσαν στο μέτρο, με ασύλληπτη ευκινησία και απεύθυνση. Οι Ισπανοί της σημερινής εποχής είναι πολύ περίεργοι στην επιλογή των καστανιέτες τους. Μου έχουν δείξει κάποιες. Αυτές ήταν φτιαγμένες από τα όμορφα ποικιλόχρωμα ξύλα της Νότιας Αμερικής. ( «Smithers και Sir Richard Burton», 1890, sacred-texts.com).
Ο Πόλλαξ σημειώνει: «Τα εκλαϊκίσματα ήταν χοροί για τις γυναίκες: Έπρεπε να ρίχνουν τα πόδια τους ψηλότερα από τους ώμους τους. Αυτό το είδος χορού δεν είναι άγνωστο στους πιο σύγχρονους χρόνους». Ο J. C. Scaliger γράφει: «Ακόμα και σήμερα οι Ισπανοί αγγίζουν με τα πόδια τους το ινιακό και άλλα μέρη του σώματος.» Ο Bulenger αναφέρει το Bactriasmus, έναν λάγνο χορό, με κυματισμούς των οσφύων.
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: ΤΑ ΚΟΥΝΗΜΑΤΑ
Ο Ιούλιος Καίσαρας Σκάλιγκερ λέει: «Ένας από τους διαβόητους χορούς ήταν ο díknpma ή díknoûothai, δηλαδή το κούνημα των γλουτών και των μηρών: Το crissare των Ρωμαίων. Στην Ισπανία αυτή η αποτρόπαια πρακτική εκτελείται ακόμη δημόσια».
Ο Μαρτιάλ αναφέρει επίσης ότι οι χοροί αυτοί συνοδεύονταν μερικές φορές από το κύμβαλο… «Γιατί η σελίδα μου θέλει με λαμψακιανό [πριαπικό] στίχο, και χτυπάει το κύμβαλο με το χέρι ενός Ισπανού χορευτή». Και πάλι μιλάει για τους ακόλαστους χορευτές από το Κάντιθ που ήταν ειδικευμένοι στην τέχνη του άσεμνου κυματισμού των οσφύων τους. Αλλά και για τις λάγνες χειρονομίες και την ευκίνητη στάση της Τελέθουσας κατά τον Γαδίτικο τρόπο υπό τον ήχο των καστανιτών.
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: οι tractatrices
ήταν γυναίκες σκλάβες.»
Ο Βεργίλιος αναφέρεται επίσης σε αυτό το είδος χορού με καστανιέτες. Ο Thesaurus Eroticus, στο κεφάλαιο «comessationes», τις περιγράφει ως γυμνές χορεύτριες με τρεμάμενα οσφύρια και άσεμνες κινήσεις. Προκαλούσαν τον πόθο των θεατών τους, ενώ οι τρακτατρίκες ζύμωναν και πίεζαν απαλά τα άκρα των κυρίων τους και ζητούσαν στύση με τα εύστοχα αγγίγματά τους.
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: ΟΙ ΗΔΟΝΕΣ
Ο Martial και ο Juvenal κάνουν άφθονη αναφορά στο θέμα αυτό. Αυτές οι tractatrices ήταν γυναίκες σκλάβες των οποίων η δουλειά ήταν να ζυμώνουν και να κάνουν εύκαμπτες, με χειρωνακτική πίεση, όλες τις αρθρώσεις του σώματος του κυρίου τους. Μετά το μπάνιο του. Η θηλυπρεπής εκλέπτυνση των Ρωμαίων ηδονιστών φαίνεται καλά από τη λίστα των συνοδών που παρατίθεται στην Erotika Biblion.
Περιλαμβάνει ως «αξεσουάρ τουαλέτας» τους: Jatraliptae (νεαρούς που σκούπιζαν τον λουόμενο με swansdown)- unctares (αρωματοποιούς). Fricatores (τρίφτες), fractatrices (κορίτσια για μασάζ). Dropacistae (εκχυμωτές καλαμποκιού)- alipilarii (αυτοί που ξερίζωναν τις τρίχες από τις μασχάλες και άλλα μέρη του σώματος).
Paratiltriae (παιδιά που τους ανατέθηκε ο καθαρισμός όλων των σωματικών ανοιγμάτων, των αυτιών, του πρωκτού, του αιδοίου κ.λπ. ). Picatrices (νεαρά κορίτσια που φρόντιζαν για τη συμμετρική διάταξη των ηβικών τριχών). Ο Joan Baptista Suarez de Salazar αναφέρει τη μόδα μεταξύ των Ρωμαίων ευγενών να προμηθεύονται πόρνες από το Κάντιθ για τη διασκέδαση των καλεσμένων τους.
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: Ο ΠΥΡΙΧΙΟΣ ΧΟΡΟΣ
Ο Κάτουλλος (περ. 84- 54 π.Χ.) έγραψε στα Carmina 63: «Πάνω από το απέραντο ρεύμα που το κουβαλούσε το ταχύπλοο πλοίο, ο Άττις, καθώς με βιαστικό πόδι έφτασε στο φρυγικό δάσος και κέρδισε το δεντροφυτεμένο ζοφερό ιερό της Θεάς. Εκεί ξεσηκωμένος από λυσσαλέα οργή και το μυαλό παραστρατημένο, με αιχμηρό πυριτόλιθο κατέβασε προς τα κάτω το φορτίο της παρθενίας του.
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: ευφραίνετε
γρήγορα την ερωμένη μας με τις τρελές
περιπλανήσεις του μυαλού σας.»
Ύστερα ένιωθε τα μέλη του να μένουν χωρίς τον ανδρισμό τους. Το φρεσκοχυμένο αίμα να λερώνει το χώμα, με αναίμακτο χέρι πήρε βιαστικά ένα ταμπούρ ελαφρύ για να κρατήσει, το ταμπούρ της Κυβέλης. Η ιεροτελεστία της μύησης με αδύναμα δάχτυλα χτυπώντας την κοίλη ράχη του βοδιού. Σηκώνεται τρέμοντας έτσι να ψάλλει στους συντρόφους της. (Κάτουλλος, «Η Καρμίνα του Γάιου Βαλέριου Κάτουλλου», μετάφραση: Γ. Leonard C. Smithers. Λονδίνο. Smithers. 1894)
«Σπεύσατε μαζί, ιερείς της, στα πυκνά δάση της Κυβέλης. Μαζί σπεύσατε, εσείς περιπλανώμενο κοπάδι της κυρίας Δινδύμης. Εσείς που κλίνετε προς ξένους τόπους ως εξόριστοι, ακολουθώντας τα βήματά μου, οδηγούμενοι από μένα, σύντροφοι, εσείς που αντιμετωπίσατε την αδηφάγο θάλασσα και το ατίθασο ρεύμα, και ευνουχίσατε τα σώματά σας στο μέγιστο μίσος σας για την Αφροδίτη, ευφραίνετε γρήγορα την ερωμένη μας με τις τρελές περιπλανήσεις του μυαλού σας.
Αφήστε την ανιαρή καθυστέρηση να φύγει από τις σκέψεις σας. Μαζί βιαστείτε, ακολουθήστε στη φρυγική πατρίδα της Κυβέλης, στα φρυγικά δάση της Θεάς. Εκεί ακούγεται η φωνή του κυμβάλου, όπου αντηχεί το ταμπούρ, όπου ο φρυγικός φλαουτίστας σαλπίζει βαθιές νότες στο κυρτό καλάμι. Οι κισσοφορεμένοι Μαινάδες ρίχνουν οργισμένα τα κεφάλια τους, όπου επιτελούν τα ιερά όργια τους με κραυγαλέες κραυγές. Πλανιέται εκείνη η περιπλανώμενη ορχήστρα της Θεάς: Εκεί είναι η ώρα να σπεύδεις με βιαστικό μυστικιστικό χορό.»
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: Ο ΑΤΤΙΣ
«Όταν ο Άττις είχε ψάλλει έτσι στην συντροφιά της, ο χορός αμέσως συρίζει με τρεμάμενες γλώσσες. Το ελαφρύ ταμπούρ βροντάει, τα κοίλα κύμβαλα χτυπούν, και ο θίασος σπεύδει γρήγορα με γοργά πόδια προς την καταπράσινη Ίδη. Τότε οργισμένος άγριος, λαχανιασμένος, περιπλανώμενος, με το μυαλό ταραγμένο, σπεύδει ο Άττις.
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: με διαυγή
σκέψη είδε τι είχε χάσει, και πού στεκόταν.»
Με το ταμπούρ της, ο αρχηγός τους μέσα από πυκνά δάση, σαν αδάμαστη δαμάλα που αποφεύγει το βάρος του ζυγού: Οι γρήγοροι Γάλλοι πιέζουν πίσω από τον ταχύποδο αρχηγό τους. Έτσι, όταν φτάνουν στο σπίτι της Κυβέλης, κουρασμένοι από τον υπερβολικό μόχθο και την έλλειψη τροφής πέφτουν σε λήθαργο. Ο νωχελικός ύπνος σκεπάζει τα μάτια τους που πέφτουν από τη λιποθυμία. Η οργισμένη μανία αφήνει το μυαλό τους να ηρεμήσει.
Όμως ο ήλιος με λαμπερά μάτια από πρόσωπο χρυσό κοίταξε πάνω από τους λευκούς ουρανούς, το στέρεο χώμα και την άγρια θάλασσα. Έδιωξε τα σκοτάδια της νύχτας με τη ζωηρή και θορυβώδη ομάδα του. Τότε ο ύπνος που πετούσε γρήγορα έφυγε γρήγορα από τον ξυπνητό Άττη. Η θεά Πασιθέα δέχτηκε τον Σόμνο στην ασθμαίνουσα αγκαλιά της.
Τότε, όταν από την ήσυχη ανάπαυση ξεσκίστηκε, το παραλήρημά της πέρασε. Ο Άττις θυμήθηκε αμέσως την πράξη του. Με διαυγή σκέψη είδε τι είχε χάσει, και πού στεκόταν. Με βαριά καρδιά ανίχνευσε προς τα πίσω τα βήματά του προς τον τόπο αποβίβασης. Εκεί, ατενίζοντας την απέραντη θάλασσα με μάτια γεμάτα δάκρυα, με θλιμμένη φωνή σε θλιβερό μονόλογο, θρήνησε έτσι τον τόπο του.
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: Ο ΘΡΗΝΟΣ
«Μητέρα-γη, δημιουργός μου, μητέρα-γη, γεννήτοράς μου, την οποία με πλήρη θλίψη εγκαταλείπω, όπως κάνουν οι δραπέτες δουλοπάροικοι από τους αφέντες τους. Στα δάση της Ίδης έσπευσα με τα πόδια, για να μείνω ανάμεσα στο χιόνι και τις παγωμένες φωλιές των θηρίων. Να περιπλανηθώ στα κρυφά τους λημέρια γεμάτος μανία. Πού, ή σε ποιο μέρος, μητέρα πατρίδα, μπορώ να φανταστώ ότι βρίσκεσαι;
Το ίδιο μου το μάτι λαχταρά να στρέψει το βλέμμα του προς εσένα. Για ένα σύντομο διάστημα το μυαλό μου απελευθερώνεται από τις άγριες φλυαρίες. Και πρέπει να περιπλανηθώ σε αυτά τα δάση μακριά από το σπίτι μου; Από τη χώρα, τα αγαθά, τους φίλους και τους γονείς, πρέπει να αποχωριστώ; Να εγκαταλείψω το χώρο, την παλαίστρα, τον ιππόδρομο και το γυμναστήριο;
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: τώρα,
τώρα, θλίβομαι για την πράξη που έκανα.»
Κακόμοιρη, κακόμοιρη ψυχή, είναι χαρακτηριστικό σου να θλίβεσαι για πάντα. Γιατί ποια μορφή υπάρχει, της οποίας το είδος δεν έχω φορέσει; Εγώ άντρας, έφηβος και παλικάρι. Ήμουν το λουλούδι του γυμναστηρίου, ήμουν το καμάρι των λαδωμένων παλαιστών: Οι πύλες μου, το φιλικό μου κατώφλι, ήταν γεμάτες. Το σπίτι μου ήταν στολισμένο με λουλουδένιες γιρλάντες, όταν συνήθιζα να αφήνω τον κρεβάτι μου για την ανατολή του ήλιου.
Τώρα θα ζήσω αρχηγός των θεών και δούλος της Κυβέλης; Εγώ Μαινάδα, εγώ ένα μέρος του εαυτού μου, εγώ ένας στείρος κορμός! Πρέπει να περιπλανηθώ στα χιονισμένα σημεία της καταπράσινης Ίδης, και να εξαντλήσω τη ζωή μου κάτω από τις ψηλές φρυγικές κορυφές. Εκεί όπου μένουν τα ελάφια που αναζητούν τη φύση και τα αγριογούρουνα που περιπλανώνται στα δάση; Τώρα, τώρα, θλίβομαι για την πράξη που έκανα. Τώρα, τώρα, μετανοώ!»
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΙΖΕΙ
«Καθώς ο γρήγορος ήχος άφηνε αυτά τα ρόδινα χείλη, μεταφερόμενος από νέο αγγελιοφόρο στα δίδυμα αυτιά των θεών, η Κυβέλη, λύνοντας τα λιοντάρια της από τον ενωμένο ζυγό τους, και οδηγώντας, τον αριστερό εχθρό του κοπαδιού, μιλάει έτσι: «Έλα», λέει, «να δουλέψεις, εσύ άγριε, κάνε μια τρέλα να τον ωθήσει, άσε μια μανία να τον ωθήσει προς τα εμπρός. Μέχρι να επιστρέψει μέσα από τα δάση μας, αυτός που βιαστικά προσπαθεί να φύγει από την αυτοκρατορία μου.
Εμπρός! Χτύπα τα πλευρά σου με την ουρά σου, άντεξε τα χτυπήματά σου. Κάνε ολόκληρο τον τόπο να ξαναηχεί από τη βοή των κραυγών σου. Πέταξε άγρια την καστανόξανθη χαίτη σου γύρω από τον νευρικό σου λαιμό». Έτσι μίλησε η οργισμένη Κυβέλη και έλυσε το ζυγό με το χέρι της.
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: είδα
τρεις παρέες από γυναίκες που χόρευαν.»
Το τέρας, αυτοδιεγείρεται, σε ταχεία οργή ωθεί την καρδιά του. Ορμά, βρυχάται, ξεσπά μέσα από το φρένο με αμέριμνο βήμα. Μα όταν έφτασε στην υγρή άκρη της αφρισμένης ακτής, και είδε τον Άττη κοντά στην οπαλική θάλασσα, έκανε μια στροφή: Η άφρονα φουκαριάρα έφυγε στο άγριο δάσος: Εκεί σε όλη τη διάρκεια της ζωής της έμεινε μια δούλα. Μεγάλη θεά, θεά Κυβέλη, θεά Δαίμονας του Δίνδυμου, μακριά από το σπίτι μου να είναι όλος ο θυμός σου, ερωμένη: Παρότρυνε άλλους σε τέτοιες πράξεις, στην τρέλα άλλους κυνηγάς.».
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: ΟΙ ΒΑΚΧΕΣ
Ο Ευριπίδης έγραψε στις «Βάκχες», 677-775: Ο αγγελιοφόρος είπε: «Τα κοπάδια των βοσκόντων βοοειδών μόλις ανέβαιναν στο λόφο, την ώρα που ο ήλιος στέλνει τις ακτίνες του, ζεσταίνοντας τη γη. Είδα τρεις παρέες από γυναίκες που χόρευαν, από τις οποίες η μία ηγούνταν η Αυλωνόη, η δεύτερη η μητέρα σου η Αγαύη και η τρίτη η Ινώ. Όλες κοιμόντουσαν, τα σώματά τους ήταν χαλαρά.
Άλλες ακουμπούσαν την πλάτη τους στα φυλλώματα των πεύκων. Άλλες ξάπλωναν το κεφάλι τους τυχαία στα φύλλα της βελανιδιάς, σεμνά. Όχι όπως λες μεθυσμένες από το κύπελλο και τον ήχο του αυλού. Κυνηγούσαν την Αφροδίτη μέσα στο δάσος στη μοναξιά.» (Ευριπίδης. «Οι τραγωδίες του Ευριπίδη», σε μετάφραση του T. A. Buckley. Βάκχες. Λονδίνο. Henry G. Bohn. 1850).
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: Η ΜΗΤΕΡΑ
«Η μητέρα σου ύψωσε μια κραυγή. Όρθια στη μέση των Βακχών. Για να ξυπνήσει τα σώματά τους από τον ύπνο, όταν άκουσε το βουητό των κερασφόρων ζώων. Κι εκείνες, διώχνοντας τον αναζωογονητικό ύπνο από τα μάτια τους, πετάχτηκαν όρθιες.
Ένα θαύμα ευταξίας είναι να τις βλέπεις, γριές, νέες και ανύπαντρες ακόμα παρθένες. Πρώτα άφησαν τα μαλλιά τους ελεύθερα στους ώμους τους. Ασφάλισαν τα ελαφρά τους δέρματα, όσες από αυτές είχαν λύσει τις ασφάλειες των κόμπων τους. Περιζώνοντας τα πανάκριβα δέρματα με φίδια που έγλειφαν τα σαγόνια τους. Και μερικοί, κρατώντας στην αγκαλιά τους μια γαζέλα ή ένα άγριο λυκόπουλο, τους έδιναν λευκό γάλα. Όσοι είχαν εγκαταλείψει τα νεογέννητα βρέφη τους και είχαν ακόμα πρησμένα τα στήθη τους.
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: πέσαμε
σε ενέδρα, κρυμμένοι στα φυλλώματα των θάμνων.»
Φόρεσαν γιρλάντες από κισσό και βελανιδιά και ανθισμένο πουρνάρι. Μια πήρε το θηρίο της και το χτύπησε σε ένα βράχο. Από αυτό ξεπήδησε ένα δροσερό ρυάκι, νερό. Μια άλλη άφησε το θυσάνι της να χτυπήσει στο έδαφος. Εκεί ο θεός έστειλε μια πηγή κρασιού. Όλοι όσοι επιθυμούσαν το λευκό ποτό έξυσαν τη γη με τις άκρες των δακτύλων τους και απέκτησαν ρυάκια γάλακτος. Μια γλυκιά ροή μελιού έσταζε από τους κισσόφυτους θύρσους τους. Έτσι ώστε, αν ήσασταν παρόντες και τα βλέπατε αυτά, θα πλησίαζαν με προσευχές τον θεό τον οποίο τώρα κατηγορείτε».
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: Η ΠΑΓΙΔΑ
«Εμείς, οι βοσκοί και οι κτηνοτρόφοι, συγκεντρωθήκαμε για να συζητήσουμε μεταξύ μας σχετικά με τα παράξενα και εκπληκτικά πράγματα που έκαναν. Κάποιος, περιπλανώμενος γύρω από την πόλη και εξασκημένος στην ομιλία, είπε σε όλους μας: «Εσείς που κατοικείτε στις ιερές πεδιάδες των βουνών, μήπως θέλετε να κυνηγήσετε την Αγαύη, τη μητέρα του Πενθέα, από το βακχικό γλέντι. Να κάνετε μια χάρη στον βασιλιά;».
Νομίσαμε ότι μίλησε καλά, και πέσαμε σε ενέδρα, κρυμμένοι στα φυλλώματα των θάμνων. Εκείνοι, την καθορισμένη ώρα, άρχισαν να κουνάνε το θυρεό στο γλέντι τους, καλώντας με ενωμένη φωνή τον Ιάκχο, τον γιο του Δία, τον Βρώμιο. Όλο το βουνό γλέντησε μαζί με αυτούς και τα θηρία, και τίποτα δεν έμεινε ασυγκίνητο από το τρέξιμό τους.
Η Αγαύη έτυχε να πηδάει κοντά μου και πετάχτηκα μπροστά, θέλοντας να την αρπάξω. Εγκαταλείποντας την ενέδρα όπου είχα κρυφτεί. Αλλά εκείνη φώναξε: «Ω, σκύλοι μου, μας κυνηγάνε αυτοί οι άνθρωποι, αλλά ακολουθήστε με! Ακολουθήστε με οπλισμένοι με τα θυρσόι σας στα χέρια σας!».
Εμείς φύγαμε και γλιτώσαμε από το να μας ξεσκίσουν οι βακχικοί. Αυτοί, με άοπλα χέρια, ορμούσαν πάνω στις δαμάλες που έβοσκαν το χορτάρι. Μπορούσες να δεις έναν να ξεσκίζει ένα μοσχάρι, μια παχιά χήνα. Άλλοι να ξεσκίζουν αγελάδες. Μπορεί να έβλεπες πλευρές ή σφηνωμένες οπλές να πετιούνται εδώ κι εκεί. Πιασμένες στα δέντρα έσταζαν, βουτηγo xorμένες στο αίμα. Ταύροι που πριν ήταν άγριοι και έδειχναν τη μανία τους με τα κέρατά τους, σκόνταφταν στο έδαφος. Παρασυρμένοι από αμέτρητα νεαρά χέρια.»
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: ΟΙ ΕΡΥΘΡΕΣ ΠΟΛΕΙΣ
«Το ένδυμα της σάρκας σκίστηκε πιο γρήγορα απ” ό,τι μπορούσες να ανοιγοκλείσεις τα βασιλικά σου μάτια. Και σαν πουλιά που υψώθηκαν στην πορεία τους, προχωρούσαν κατά μήκος των επίπεδων πεδιάδων. Δίπλα στα ρέματα του Ασωπού παράγουν την πλούσια θηβαϊκή σοδειά.
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: οι γυναίκες
το έκαναν αυτό στους άντρες.»
Πέφτοντας σαν στρατιώτες πάνω στις Υσιές και τις Ερυθρές, πόλεις που βρίσκονται κάτω από τον βράχο του Κιθαιρώνα, έκαναν τα πάντα άνω κάτω. Άρπαζαν τα παιδιά από τα σπίτια τους. Ό,τι έβαζαν στους ώμους τους, είτε χάλκινο είτε σιδερένιο, δεν συγκρατούνταν από δεσμά, ούτε έπεφτε στο έδαφος. Κουβαλούσαν φωτιά στις κλειδαριές τους, αλλά αυτή δεν τους έκαιγε. Κάποιοι άνθρωποι από οργή πήραν τα όπλα, αφού τους λεηλάτησαν οι Βάκχες, και το θέαμα αυτό ήταν τρομερό, άρχοντα.
Γιατί τα μυτερά τους δόρατα δεν έβγαζαν αίμα. Αλλά οι γυναίκες, εκσφενδονίζοντας τους θύρσους από τα χέρια τους, τους τραυμάτιζαν συνεχώς και τους έκαναν να φεύγουν. Οι γυναίκες το έκαναν αυτό στους άντρες, όχι χωρίς τη βοήθεια κάποιου θεού. Και επέστρεψαν από εκεί που είχαν έρθει, στις ίδιες τις πηγές που ο θεός τις είχε στείλει. Ξέπλυναν το αίμα, και τα φίδια καθάριζαν με τη γλώσσα τους τις σταγόνες από τα μάγουλα των γυναικών.»
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: Η ΑΥΘΑΔΕΙΑ
«Δέξου λοιπόν αυτόν τον θεό, όποιος κι αν είναι, σε αυτή την πόλη, αφέντη. Γιατί είναι σπουδαίος και από άλλες απόψεις, και λένε κι αυτό γι” αυτόν, όπως ακούω. Δίνει στους θνητούς το αμπέλι που βάζει τέλος στη θλίψη. Χωρίς κρασί δεν υπάρχει πια Αφροδίτη ή οποιοδήποτε άλλο ευχάριστο πράγμα για τους ανθρώπους. Φοβάμαι να μιλήσω ελεύθερα στον βασιλιά, αλλά θα μιλήσω παρ” όλα αυτά: Ο Διόνυσος δεν είναι κατώτερος από κανέναν από τους θεούς».
Ο Πενθέας είπε: «Ήδη σαν φωτιά φουντώνει αυτή η αυθάδεια των Βακχών, μια μεγάλη μομφή για τους Έλληνες. Αλλά δεν πρέπει να διστάσουμε. Πήγαινε στις πύλες της Ηλέκτρας, πες σε όλους τους ασπιδοφόρους και τους καβαλάρηδες των ταχυκίνητων αλόγων να συγκεντρωθούν. Σε όλους όσοι κραδαίνουν την ελαφριά ασπίδα και τραβούν με τα χέρια τους χορδές τόξου, ώστε να κάνουμε επίθεση εναντίον των Βακχών. Γιατί είναι πράγματι πάρα πολύ αν υποφέρουμε αυτά που υποφέρουμε από τα χέρια των γυναικών.».
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: διεξάγονταν
διαγωνισμοί για το ποιος θα μπορούσε
να αδειάσει την κανάτα με το κρασί του πιο γρήγορα.»
Είπε ο Διόνυσος: «Πενθέα, αν και ακούς τα λόγια μου, δεν υπακούς καθόλου. Αν και υποφέρω άσχημα στα χέρια σου, εντούτοις σου λέω ότι δεν είναι σωστό να σηκώνεις τα όπλα εναντίον ενός θεού. Να παραμείνεις ήρεμος. Ο Βρώμιος δεν θα σου επιτρέψει να απομακρύνεις τις Βάκχες από τα χαρούμενα βουνά.».
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: Ο ΧΟΡΟΣ ΤΟΥ ΦΑΛΛΟΥ
Η λατρεία του Διονύσου (Βάκχου) ήταν πολύ ζωντανή στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, όπως και στην αρχαία Ελλάδα. Για να αποδώσουν τον σεβασμό τους στον Διόνυσο, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, οι πολίτες της Αθήνας και άλλων τόπων, διοργάνωναν μια χειμερινή γιορτή. Σε αυτή στήνονταν και επιδεικνύονταν ένας μεγάλος φαλλός.
Αφού διεξάγονταν διαγωνισμοί για το ποιος θα μπορούσε να αδειάσει την κανάτα με το κρασί του πιο γρήγορα, γινόταν μια πομπή από τη θάλασσα προς την πόλη. Αυλητές, κομιστές γιρλαντών και τιμώμενοι πολίτες ντυμένοι σάτυροι και μαινάδες (νύμφες). Αυτές συχνά συνδυάζονταν μεταξύ τους. Στο τέλος της πομπής θυσιάζονταν ένας ταύρος που συμβόλιζε τον γάμο του θεού της γονιμότητας με τη βασίλισσα της πόλης. («The Creators», του Daniel Boorstin).
Η λέξη «μαινάδα» προέρχεται από την ίδια ρίζα που μας έδωσε τις λέξεις «μανιακός» και «τρέλα». Οι μαινάδες ήταν θέματα πολυάριθμων αγγειογραφιών. Όπως και ο ίδιος ο Διόνυσος απεικονίζονταν συχνά με ένα στέμμα από κισσό και δέρματα ελαφιού τυλιγμένα στον έναν ώμο. Για να εκφράσουν την ταχύτητα και την αγριότητα της κίνησής τους, οι μορφές στις αγγειογραφίες είχαν ιπτάμενες κοτσίδες και γυρισμένο πίσω το κεφάλι. Τα άκρα τους βρίσκονταν συχνά σε αδέξιες θέσεις, υποδηλώνοντας μέθη.
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: ΟΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ
Οι κύριοι φορείς της λατρείας της γονιμότητας του Διονύσου: «Αυτοί οι μεθυσμένοι θιασώτες του Διονύσου», έγραψε ο Boorstin, «γεμάτοι από τον θεό τους, δεν αισθάνονταν πόνο ή κόπωση. Κατείχαν τις δυνάμεις του ίδιου του θεού. Απολάμβαναν ο ένας τον άλλον στον ρυθμό του τυμπάνου και της πίπας. Στο αποκορύφωμα των τρελών χορών τους οι μαινάδες, με τα γυμνά τους χέρια έσκιζαν κάποιο ζωάκι που είχαν θρέψει στο στήθος τους. Τότε, όπως παρατήρησε ο Ευριπίδης, απολάμβαναν «το συμπόσιο της ωμής σάρκας». Σε ορισμένες περιπτώσεις, λέγεται, έσκιζαν ένα τρυφερό παιδί σαν να ήταν ελαφάκι.».
«Ο χορός στην αρχαία Ρώμη: οι χοροί
αυτοί απαγορεύτηκαν.»
Μια φορά οι μαινάδες ενεπλάκησαν τόσο πολύ σε αυτό που έκαναν που χρειάστηκε να σωθούν από μια χιονοθύελλα κατά την οποία βρέθηκαν να χορεύουν με παγωμένα ρούχα. Σε μια άλλη περίπτωση ένας κυβερνητικός αξιωματούχος που απαγόρευε τη λατρεία του Διονύσου μαγεύτηκε και ντύθηκε μαινάδα και παρασύρθηκε σε ένα από τα όργια τους. Όταν οι μαινάδες τον ανακάλυψαν, τον έκαναν κομμάτια μέχρι που έμεινε μόνο ένα κομμένο κεφάλι».
Ο ΧΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΡΩΜΗ: ΜΑΖΙΚΗ ΥΣΤΕΡΙΑ
Δεν είναι απολύτως σαφές αν οι χοροί των μαινάδων βασίζονταν καθαρά στη μυθολογία. Ακόμη αν παίζονταν από τους παρευρισκόμενους στις γιορτές ή αν πράγματι επρόκειτο για επεισόδια μαζικής υστερίας. Αυτά πυροδοτούνταν ίσως από ασθένειες και συσσωρευμένη απογοήτευση από τις γυναίκες που ζούσαν σε μια κοινωνία που κυριαρχούσαν οι άνδρες.
Σε μία τουλάχιστον περίπτωση οι χοροί αυτοί απαγορεύτηκαν και έγινε προσπάθεια να διοχετευθεί η ενέργεια σε κάτι άλλο, όπως σε διαγωνισμούς ανάγνωσης ποίησης.
Πηγές κειμένου: Internet Ancient History Sourcebook: Fordham.edu. Internet Ancient History Sourcebook: Rome sourcebooks.fordham.edu. Internet Ancient History Sourcebook: Rome sourcebooks.fordham.edu. Forum Romanum forumromanum.org.
«Outlines of Roman History», του William C. Morey, Ph.D., D.C.L. New York, American Book Company (1901), forumromanum.org \~\- «The Private Life of the Romans», του Harold Whetstone Johnston, Revised by Mary Johnston, Scott, Foresman and Company (1903, 1932) forumromanum.org |+|
BBC Ancient Rome bbc.co.uk/history/- Perseus Project – Tufts University- perseus.tufts.edu. MIT, Online Library of Liberty, oll.libertyfund. org . Gutenberg.org gutenberg.org. Metropolitan Museum of Art, National Geographic, Smithsonian magazine, New York Times, Washington Post.
Los Angeles Times, Live Science, Discover magazine, Times of London, Natural History magazine, Archaeology magazine, The New Yorker, Encyclopædia Britannica, «The Discoverers» [∞] και «The Creators», του Daniel Boorstin. «Greek and Roman Life», του Ian Jenkins από το Βρετανικό Μουσείο. Time, Newsweek, Wikipedia, Reuters, Associated Press, The Guardian, AFP και διάφορα βιβλία και άλλες εκδόσεις.
