ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ
Οι μοιραίοι: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης
Με αφορμή αυτό το ποίημα του Κώστα Βάρναλη μπορούμε να κάνουμε μια θεώρηση της ζωής μας. Ένα ποίημα ενός κομμουνιστή ποιητή που ξεπερνά τα όρια του κόμματός του. Μια ελεγεία για τη ζωή, την κοινωνία, τον ανθρωπισμό. Μόνο αυτό το ποίημα να είχε γράψει ο Κώστας Βάρναλης θα έμενε στην παγκόσμια Ιστορία.
ΟΙ ΜΟΙΡΑΙΟΙ: ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ
Οι Μοιραίοι
Μες στην υπόγεια την ταβέρνα,
μες σε καπνούς και σε βρισές
(απάνω στρίγκλιζε η λατέρνα)
όλ’ η παρέα πίναμ’ εψές·
εψές, σαν όλα τα βραδάκια,
να πάνε κάτου τα φαρμάκια.
Σφιγγόταν ένας πλάι στον άλλο
και κάπου εφτυούσε καταγής.
Ω! πόσο βάσανο μεγάλο
το βάσανο είναι της ζωής!
Όσο κι ο νους να τυραννιέται,
άσπρην ημέρα δε θυμιέται.
Ήλιε και θάλασσα γαλάζα
και βάθος τ’ άσωτ’ ουρανού!
Ω! της αβγής κροκάτη γάζα,
γαρούφαλα του δειλινού,
λάμπετε, σβήνετε μακριά μας,
χωρίς να μπείτε στην καρδιά μας!
(Του ενού ο πατέρας χρόνια δέκα
παράλυτος, ίδιο στοιχειό·
τ’ άλλου κοντόημερ’ η γυναίκα
στο σπίτι λιώνει από χτικιό·
στο Παλαμήδι ο γιος του Μάζη
κι η κόρη του Γιαβή στο Γκάζι.)
-Φταίει το ζαβό το ριζικό μας!
-Φταίει ο Θεός που μας μισεί!
-Φταίει το κεφάλι το κακό μας!
-Φταίει πρώτ’ απ’ όλα το κρασί!
Ποιός φταίει; ποιός φταίει; Κανένα στόμα
δεν το ’βρε και δεν το ’πε ακόμα.
Έτσι στη σκότεινη ταβέρνα
πίνουμε πάντα μας σκυφτοί.
Σαν τα σκουλήκια, κάθε φτέρνα
όπου μας έβρει μας πατεί.
Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα,
προσμένουμε, ίσως, κάποιο θάμα!
ΟΙ ΜΟΙΡΑΙΟΙ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ
Αυτό το ποίημα γράφτηκε με «φόντο» την ταβέρνα Δίπορτο. Βρίσκεται στη γωνία Σωκράτους και πλατείας Θεάτρου, στην Αθήνα. Έχει δύο εισόδους: η μία είναι από την οδό που οδηγεί στην πλατεία Θεάτρου και η άλλη επί της Σωκράτους. Κατεβαίνεις 4-5 σκαλάκια και βρίσκεσαι σε μια λαϊκή ταβέρνα. Άνθρωποι του καθημερινού μόχθου αναμιγνύονται με δικηγόρους και διανοούμενους. Τρως ότι υπάρχει, Το κυριότερο, κοινωνείς το χώρο. Μια επίσκεψη σε αυτήν είναι μια τελετή.
Ο Κώστας Βάρναλης θα είχε επισκεφτεί αυτή την ταβέρνα. Μέσα στα μπουρδέλα, τη λαχαναγορά, τους επαγγελματίες, τους ανθρώπους των γραμμάτων. Μοιάζει σα να είναι στο κέντρο ενός κόσμου που είναι πιο πάνω από την Ελλάδα. Ένα καπηλειό που μπορεί να είναι στο Σάλεμ, σε λαϊκές γειτονιές της Κίνας, της Σαγκάη, του Τόκιο…
Το σκηνικό θυμίζει τον «Δράκο», του Νίκου Κούνδουρου. Τρως και πίνεις. Σκέφτεσαι τη ζωή σου. Ακόμα αυτή των φίλων και γνωστών σου. Μια λαϊκή ταβέρνα που μοιάζει σαν ένα σκηνικό αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Το φαγί και το πιοτό μοιάζουν σα μια αρχαία ελληνική τελετή. Αν το βιώσεις έτσι είναι μια τελετή.
ΟΙ ΜΟΙΡΑΙΟΙ: ΟΙ ΠΡΟΚΕΤΑΣΕΙΣ
Έχοντας στο μυαλό σου αυτό το «σκηνικό» είναι εύκολο να καταλάβεις δύο πράγματα. Το πρώτο είναι οι σκέψεις που έφεραν στο νου του Βάρναλη ο χώρος και οι άνθρωποι. Το δεύτερο είναι ότι η τελετή και οι τελεστές ήταν η αφορμή να σκύψει στο πρόβλημα της Ελλάδας. Να κάνει μια ανάγνωση της ελληνικής ιστορίας έτσι ώστε να δει μέσα το θείο δράμα του ανθρώπου.
Ο ποιητής καταλαβαίνει το πρόβλημα. Ξεπερνά τα στενά όρια μιας ταξικής ανάγνωσης. Μπαίνει μέσα στην ψυχολογία του Έλληνα. Βλέπει τον ατομισμό και κάνει έκκληση για το συλλογικό. Όχι μόνο αυτό. Μας καλεί να δούμε το θέμα που μας προβληματίζει. Αν το καταφέρουμε με καθαρή ματιά πλέον μπορούμε να δούμε αυτό του συνανθρώπου μας. Τελικά, να δούμε την «παθογένεια» της Ελλάδας.
Η ελεγεία. Αυτός είναι ο χαρακτηρισμός που αρμόζει για αυτό το ποίημα. Το κείμενό του έρχεται να βρει τον Καβάφη, τον Ζαχαρία Παπαντωνίου, τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Σεφέρη… Είναι μιας από τις λίγες στιγμές που η ποίηση γίνεται ιστορία και η ιστορία ποίηση. Που εμείς φεύγουμε από το «εγώ» μας. Γινόμαστε ένα υπερκείμενο που μπορεί να δει τον ελληνισμό από πάνω, πιο ξεκάθαρα.
ΟΙ ΜΟΙΡΑΙΟΙ: ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ ΞΑΝΑ
Οι πρώτοι στίχοι ορίζουν το χώρο. Είναι σα να βλέπουμε το χώρο και τον από πάνω του, δίπλα στη λαχαναγορά. Να ακούμε τη λατέρνα. Να αφουγκραζόμαστε τα ποτήρια που τσουγκρίζονται, τον ήχο του κρασιού που κατεβαίνει κάτω.
Κατόπιν φτιάχνει ένα σκηνικό που είναι σαν ένα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Θα μπορούσε να το είχε περιγράψει ο Σοφοκλής. Μιλά για τον άνθρωπο που παλεύει μόνος του. Όμως το κρασί τον έχει φέρει σε τέτοια κατάσταση που αποζητά τον άλλον, μπλέκονται τα σώματα και, προς στιγμή, παλεύουν μαζί.
Το φυσικό περιβάλλον είναι όμορφο Αυτή όμως η ομορφιά δεν μπορεί να μπει μέσα στην ψυχή του ανθρώπου. Δεν μπορεί να καταλάβει που βρίσκεται και γιατί βρίσκεται εδώ. Ακόμα και ο ήλιος, ο μέγιστος θεός, εδώ είναι άσωτος, μας έχει εγκαταλείψιε. Ακολουθεί η περιγραφή του δράματος. Λίγες περιπτώσεις που μπορεί να είναι στοιχεία του συλλογικού, εθνικού τραγικού σκηνικού.
Έρχονται οι εκκλήσεις προς ένα ανώτερο «ον». Ψάχνει να βρει ποιος φταίει. Αναρωτιέται. Δε βρίσκει απαντήσεις. Θα καταλήξει στην τρομερή διαπίστωση: «Ποιός φταίει; ποιός φταίει; Κανένα στόμα/δεν το ’βρε και δεν το ’πε ακόμα.». Κανένα όμως! Ούτε και η ίδια η αριστερά! Ο άνθρωπος είναι μόνος του. Εύκολο θύμα ενός απάνθρωπου θύτη. Μιας κάποιας φτέρνας που θα πατήσει το σκουλήκι. Μπορεί να φτάσει στο τέλος ολομόναχος.
Οι μοιραίοι. Η μοίρα. Αυτή περιμένουμε, αλλά ματαίως, τόσους αιώνες. «Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα,/προσμένουμε, ίσως, κάποιο θάμα!» Το «ίσως» τονίζει την απελπισία. Μας καλεί να φύγουμε από αυτή τη μοιρολατρική θέση και να πάρουμε τη ζωή μας στα χέρια μας.
«Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα.»
ΟΙ ΜΟΙΡΑΙΟΙ: ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
Είναι αυτονόητο ότι αυτό το ποίημα ακουμπά αυτό το μέρος της ψυχής που θα το λέγαμε «ψυχή βαθιά». Είναι το ποίημα απέναντι μας. Εμείς βλέπουμε σε αυτό και τον εαυτό μας.
Είχε δίκιο ο Μίκης Θεοδωράκης που έγραψε ένα επικό έργο για να μελοποιήσει αυτό το ποίημα. Ακόμη ότι χρησιμοποίησε τη λαϊκή φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση. Ο Μάνος Κατράκης, σε μια εκτέλεση, «δανείζει» την επική φωνή του. Τονίζει το δράμα. Η φωνή του Μπιθικώτση έρχεται σε αντίστιξη με τον επικό χαρακτήρα της μελωδίας. Όλα αυτά δένουν σε ένα ενιαίο σύνολο.
Θα ήταν εύκολο για ένα σκηνοθέτη του παραστατικού χώρου να βρει τα σημεία της τελετής. Να τα αναδείξει και να φανεί αυτό που θα λέγαμε θείο δράμα, αυτό που κρύβεται μέσα σε αυτό το ποίημα.
Πιστεύω ότι έχουμε ένα ποιητικό έργο που θα έπρεπε να διδάσκεται τόσο σε λογοτεχνικά όσο και σε θεατρικά μαθήματα. Ειδικά στο Γυμνάσιο και το Λύκειο. Το κείμενο του μπορεί να συνοδεύει τα ιστορικά αφηγήματα. Θα τους δίνει ψυχή και θα κάνει την Ιστορία ένα ζωντανό οργανισμό όχι ένα μουσειακό είδος.
