ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΚΟΜΑ ΑΒΕΒΑΙΗ
της Φρανσουάζ Μέτρ
Τα παλιότερα αρχαιολογικά ίχνη της παρουσίας της ελιάς είναι κουκούτσια που ανακαλύφθηκαν στην Παλαιστίνη και χρονολογούνται 19.000 χρόνια πριν. Οι αναφορές που αφορούν στην καλλιέργεια του δέντρου της ελιάς ανέρχονται στα 5.000 χρόνια. Ωστόσο, παρά τις έρευνες που έχουν γίνει για την προέλευσή της, είναι δύσκολο να πει κανείς πως η ελιά εξαπλώθηκε σε ολόκληρη τη Μεσόγειο.
ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ
Η άποψη που επικρατούσε για χρόνια, ότι η ελιά άρχισε να καλλιεργείται στα ανατολικά της Μεσογείου -Παλαιστίνη, Ισραήλ, Συρία, Τουρκία- και ότι εξαπλώθηκε προς την Ελλάδα και την Ιταλία, μέσω της Ανατολίας, και στη συνέχεια στην Αίγυπτο, αμφισβητείται ξανά. Τώρα θεωρείται ότι αναπτύχθηκε την ίδια περίοδο σε πολλά σημεία. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η ιστορία της εξάπλωσής της συνδυάζεται με την ιστορία των πολιτισμών της Μεσογείου.
Στη Μέση Ανατολή και στη Μεσόγειο, φυόταν ένα είδος ελιάς, η Ελαία η αγρία (Olea europea sylvestris), σε άγρια κατάσταση. Όμως οι καρποί αυτού του δέντρου έδιναν ελάχιστο λάδι. Ο προϊστορικός άνθρωπος μάλλον χρησιμοποιούσε το ξύλο της για να ζεσταθεί και τους καρπούς της για να τρέφεται. Από την ανάπτυξη της γεωργίας, κατά τη νεολιθική εποχή και μετά, η κοινή ελιά (Olea europea sativa) αποτελεί, μαζί με το σιτάρι και το αμπέλι, την τριάδα των καλλιεργειών που αρχίζουν να επιβάλλονται στο μεσογειακό κόσμο, όπως φανέρωσαν αργότερα τα καταπληκτικά ανάγλυφα του Ραμσή Β΄ (1304-1236 π.Χ.) στην Ερμούπολη όπου παρουσιάζονται μαζί το κλαδί της ελιάς, το στάχυ και ένα τσαμπί σταφύλι.
Η ελιά αναφέρεται και σε πολλούς παλιούς μύθους, όπου τη συναντάμε ως σύμβολο ειρήνης, ευημερίας και αιωνιότητας, σε όλες τις θρησκείες της λεκάνης της Μεσογείου.
Ο καρπός της είναι σύμβολο τροφής και το λάδι του χρησιμεύει τόσο στο να φωτίζουν οι άνθρωποι το περιβάλλοντα χώρο τους όσο και να φτιάχνουν αλοιφές και αρώματα. Για τους Εβραίους, η ελιά είναι ιερή γιατί το λάδι της χρησιμοποιείται στα μυστήρια. Όσο για τους Αιγύπτιους, της αποδίδον μία θεά, την Ίσιδα, που φανερώνει στους ανθρώπους τις αρετές της ελιάς. Παντού και πάντα οι καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις που συνδέονται με την ελιά είναι πολλές και μεγαλοπρεπές: μινωικά έργα τέχνης στο παλάτι της Κνωσού, στην Κρήτη, όπου η παραγωγή λαδιού ήταν πολύ σημαντική τότε, τοιχογραφίες που αναπαριστούν τα πιεστήρια στη Σαχάρα, στην Αίγυπτο, στο καλντερίμι από ψηφιδωτό του 3ου αιώνα στο ναό Saint Romaine en Ghale, η σαρκοφάγος «της συγκομιδής της ελιάς» (4ος αιώνας), που φιλοξενείται στο Μουσείο Χριστιανικής Τέχνης της Αρλ κ.ά.
ΜΙΑ ΠΙΟ ΑΡΓΟΠΟΡΗΜΕΝΗ ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΣΤΟΝ ΥΠΟΛΟΙΠΟ ΚΟΣΜΟ
Η καλλιέργεια της ελιάς εξαπλώθηκε τελικά σε όλη τη Μεσόγειο χάρη στους εμπόρους από τη Φοινίκη. Όμως χάρη στους κονκισταδόρες και στους Πορτογάλους και Ισπανούς ιεραποστόλους, η ελιά οφείλει, στα τέλη του 16ου αιώνα, την είσοδό της στις χώρες που είχαν ευνοϊκό κλίμα (Αργεντινή, Χιλή, Μεξικό). Επίσης άρχισε να καλλιεργείται στην Καλιφόρνια και, αρκετά αργότερα, στη νότια Αφρική, ακόμα και στην Κίνα.
ΑΠΟ ΤΗ ΜΥΛΟΠΕΤΡΑ ΣΤΟ ΠΙΕΣΤΗΡΙΟ
Ενώ η καλλιέργεια της ελιάς εξαπλωνόταν, οι άνθρωποι προσπαθούσαν να βρουν ευκολότερους τρόπους για να παίρνουν λάδι από τον καρπό της. Οι πρώτες διαδικασίες έκθλιψης και συλλογής του λαδιού εμφανίστηκαν την εποχή του χαλκού, στη Μέση Ανατολή.
Πολύ πριν υπάρξουν οι θραυστήρες και τα υδραυλικά πιεστήρια που γνωρίζουμε σήμερα, χρησιμοποιήθηκαν πολλοί τρόποι: το υποτυπώδες πέτρινο γουδοχέρι, ένα μεγάλο πανί όπου «έστυβαν» καρφώνοντας τις δύο άκρες τους, η παραδοσιακή μυλόπετρα, που γύριζε κάθετα στην επιφάνεια, πάνω στην οποία ήταν απλωμένες οι ελιές. Υπήρχε επίσης το ευθύ πιεστήριο, που ανακαλύφθηκε πιθανότατα προς τον 1ο αιώνα μ.Χ. και το οποίο χειριζόταν δύο άντρες.
ΙΕΡΟ ΔΕΝΤΡΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΘΗΝΑΙΟΥΣ
Στην αρχαία Ελλάδα η ελιά παρουσιάζεται στο κέντρο ενός μύθου που φέρνει στη σκηνή την Αθηνά, τη θεά της σοφίας, και τον Ποσειδώνα, θεό της θάλασσας, να μαλώνουν για το ποιος θα γίνει προστάτης της Αθήνας και της Αττικής. Η Αθηνά δέχτηκε το διαγωνισμό που πρότεινε ο Δίας για να τους χωρίσει, και δώρισε στην πόλη μία ελιά, το δέντρο που θα έδινε τους καρπούς του στον άνθρωπο για να τραφεί και το λάδι του για να φωτίζει το δρόμο του και να θεραπεύει όλα τα κακά. Αυτή η πρώτη ελιά διατηρήθηκε σα θησαυρός στην Ακρόπολη, πίσω από το Ερέχθειο.
ΤΟ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ ΚΑΙ ΤΟ ΚΛΑΔΙ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ
Η Βίβλος αναφέρεται πολύ συχνά στην ελιά. Στο κείμενο του κατακλυσμού, το περιστέρι φέρνει στο Νώε ένα κλαδί ελιάς, που αναγγέλλει ότι τα νερά απομακρύνονται: «Το περιστέρι επέστρεψε το βράδυ και στο ράμφος του είχε ένα ολόφρεσκο κλαδί ελιάς» (Γένεσις 8, ΙΙ). Ο Νώε ελευθέρωσε και πάλι το περιστέρι αλλά, αυτή τη φορά, εκείνο δεν επέστρεψε. Τότε κατάλαβε ότι έχει έρθει το τέλος της θεϊκής οργής.
