ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ
Μουρνιές: γράφει ο Δημήτρης Βασιλείου
Το ερειπωμένο μοναστήρι του Αγίου Ελευθερίου στις Μουρνιές αποτελεί μετόχι της μονής Χρυσοπηγής. Βρίσκεται δίπλα στο Γενικό Νοσοκομείο Χανίων. Ανάμεσα σε ελαιώνες, σπίτια κι ένα σχολείο. Εδώ βαφτίστηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
ΜΟΥΡΝΙΕΣ: ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΚΑΙ Η ΠΟΛΗ
Στις 15 Δεκεμβρίου ανήμερα του Αγίου Ελευθερίου ο νους πάντα πάει στις Μουρνιές. Εκεί που γεννήθηκε ο Λευτεράκης της Ελλάδος. Όπως λέει και το ρεμπέτικο άσμα. Έχοντας βαθειά σύνδεση με τα Χανιά και λόγω της επαγγελματικής δραστηριότητας των δύο τελευταίων δεκαετιών έτυχε να με έχουν φέρει ως το έντονα εγκαταλελειμμένο μοναστήρι του Αγίου Ελευθερίου. Ο αγαπημένος φίλος από τα Χανιά μας είπε αρκετά για το μοναστήρι. Επίσης την ευρύτερη περιοχή. Αυτά συμπληρώθηκαν και με όσα μάθαμε στην Δημοτική βιβλιοθήκη Χανίων. Όπου φυλάσσεται το αρχείο Ελεύθερου Βενιζέλου.
Οι Μουρνιές είναι η πλησιέστερη κωμόπολη των Χανίων προάστιο θα το έλεγε κανείς. Σύμφωνα με την πιο πρόσφατη απογραφή, οι Μουρνιές έχουν περίπου 7.500 κατοίκους. Η ονομασία της προέρχεται από τον πληθυντικό του δέντρου μουρνιά. Στην τοπική ντοπιολαλιά σημαίνει μουριά.
ΜΟΥΡΝΙΕΣ: Η ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ
Το βυζαντινό μοναστήρι του Αγίου Ελευθερίου στις Μουρνιές Χανίων είναι ερειπωμένο σήμερα. Ήταν μετόχι της μονής Χρυσοπηγής. βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τα Χανιά. Λίγο πριν την είσοδο του Γενικού Νοσοκομείου Χανίων. Ανάμεσα σε ελαιώνες, σπίτια και ένα σχολείο.
Πολύ πρόσφατα ανακάλυψα την ύπαρξη της μονής. Έβλεπα τις ερειπωμένες εγκαταστάσεις από το δρόμο, αλλά δεν μπορούσα να προσδιορίσω. Αγνοούσα εντελώς το όνομα και την ιστορική αξία, του εγκαταλελειμμένου μοναστηριού. Όπως και οι περισσότεροι εδώ εκτός από τους κατοίκους των Μουρνιών ίσως.
Σήμερα οι αποθήκες, τα κελιά και το ελαιοτριβείο του 1674 είναι ερειπωμένα και περιμένουν καρτερικά την πολιτεία για να δράσει πριν καταρρεύσουν τελείως. Ήδη από το 1982 η μονή έχει κριθεί διατηρητέα. Δυστυχώς, το ενδιαφέρον της πολιτείας για την ανάδειξη και αξιοποίηση αυτού του ιστορικού μνημείου είναι ανύπαρκτο. Η ύπαρξη του χρονολογείται από το 17ο αιώνα. Το μπροστινό του μέρος από τον 10ο αιώνα.
Περιμετρικά κατακλύζεται από ελιές, μερικά σπίτια και ένα σχολείο. Εντός των ορίων του τα πάντα είναι μισοερειπωμένα. Όπως οι αποθήκες, τα κελιά των μοναχών, το ελαιοτριβείο. Αφημένα στη φθορά του χρόνου και της εγκατάλειψης.
ΜΟΥΡΝΙΕΣ: Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ
Στο κέντρο του μοναστηριακού χώρου υπάρχει ένα αξιοθαύμαστο καθολικό. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του απλού τρίκογχου με τρούλο χρώματος γαλάζιου. Η πόρτα δυστυχώς ήταν κλειδωμένη.
Τα μόνα στοιχεία που βρήκα αναφέρουν ότι η εκκλησία είχε πολύ ιδιαίτερη αρχιτεκτονική. Παρουσίαζε το σχήμα λατινικού σταυρού. Με το κάθετο μέρος μεγαλύτερο του οριζόντιου. Με τρεις κόγχες και ένα μεγάλο κυλινδρικό θόλο. Χωρίς πλευρικά παρεκκλήσια.
Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι το καθολικό της Μονής του Αγίου Ελευθερίου ανήκει στην ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική ομάδα των τρίκογχων με τρούλο. Έχουν την προέλευσή τους ως προς την κάτοψη από τις Μονές του Αγίου Όρους. Ως προς τα αρχιτεκτονικά στοιχεία επηρεάζονται από το βενετσιάνικο μανιερισμό. Κανένα από αυτά δεν ήταν τοιχογραφημένο.
Αρχικά το μοναστήρι ήταν αυτόνομο, αλλά το 1674 έγινε μετόχι της Μονής Χρυσοπηγής, με δικό του ελαιοτριβείο, έχοντας στην κατοχή του μεγάλες εκτάσεις με ελιές. Άκμασε κυρίως επί τουρκοκρατίας. Αποτέλεσε το καταφύγιο για πολλούς μοναχούς, οπότε και συνενώθηκε με την κοντινή Μονή Χρυσοπηγής. Συνδέθηκε και με το Άγιο Όρος όταν ο Νικηφόρος Φωκάς επανακατέλαβε την Κρήτη από τους Άραβες.
ΜΟΥΡΝΙΕΣ: ΟΙ ΑΝΑΔΕΙΞΕΙΣ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ
Μέχρι σήμερα έχουν γίνει πολύ σοβαρές προσπάθειες για την ανάδειξη των χαρακτηριστικών αυτών μνημείων. Από τα μοναστηριακά Συμβούλια. Με πρώτη τη Μονή Χρυσοπηγής από τη δεκαετία του 1970. Τη Μονή της Αγίας Τριάδας των Τζαγκαρόλων. Τη Μονή Γωνιάς και το ναό της Παναγίας στα Τσικαλαριά με τη στενή συνεργασία με την Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Έχει κριθεί βεβαίως ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο από το 1982. Από την αρχική διαμόρφωση σώζονται η βόρεια και η ανατολική πλευρά της μονής.
Το ελαιοτριβείο που βρίσκεται στη βόρεια πλευρά κατασκευάστηκε το 1674 και ανακαινίστηκε το 1804.
Τα μνημεία αυτά αποτελούν σημείο αναφοράς από κάθε άποψη για την Κρήτη. Δυστυχώς δεν μπορεί να πει κανείς το ίδιο και για την ιστορική Μονή Γουβερνέτου. Την παλιότερη της ομάδας, για την οποία επίσης είχαμε κάνει κάποιες προσπάθειες στο παρελθόν. Όπως διαπιστώσαμε από πρόσφατες φωτογραφίες στο διαδίκτυο, αλλοιώθηκε πλήρως από τη σημερινή αδελφότητα κατά παράβαση της Νομοθεσίας και της εγκεκριμένης μελέτης. Με τη «μεταφύτευση» στην «Αναγεννησιακή» Κρήτη της «νεορθόδοξης» παράδοσης του Αγίου Όρους, που αλλοίωσε αρκετά και το Άγιον Όρος. Η σωτηρία λοιπόν ενός από τα σημαντικά μνημεία της ομάδας είναι επιβεβλημένη για πολλούς λόγους.
ΜΟΥΡΝΙΕΣ: Ο ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ
Στις Μουρνιές γεννήθηκε ο μεγάλος Έλληνας πολιτικός του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Εκεί βρίσκεται μέχρι σήμερα η οικογενειακή του οικία. Έως και το 2010, οι Μουρνιές ήταν έδρα δήμου που έφερε μάλιστα το όνομά του πολιτικού: Δήμος Ελευθερίου Βενιζέλου. Σήμερα, μετά τις αλλαγές που επέφερε το Πρόγραμμα Καλλικράτης, οι Μουρνιές υπάγονται διοικητικά στο δήμο Χανίων.
Το 1864 γεννήθηκε στις Μουρνιές ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Στις 2 Νοεμβρίου 1905 στο μοναστήρι της περιοχής, υπεγράφη ανάμεσα στον Ελευθέριο Βενιζέλο και τους αντιπροσώπους των Προστατίδων Δυνάμεων της Κρητικής Πολιτείας η συμφωνία με την οποία τερματίστηκε η Επανάσταση του Θερίσου.
Το 1920 η πόλη βρίσκεται στο δήμο Χανίων με 520 κατοίκους. Ο επισκέπτης μπορεί να δει την παιδική κούνια του Βενιζέλου, η οποία διατηρείται. Καθώς και πλούσιο φωτογραφικό υλικό με χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από την προσωπική και πολιτική του πορεία.
Στο σπίτι αυτό ο Βενιζέλος έζησε τα δύο πρώτα χρόνια της ζωής του. Το 1866 ξέσπασε η μεγάλη Κρητική Επανάσταση και όλη η οικογένεια αναγκάστηκε να εξοριστεί στην Ερμούπολη της Σύρου. Για να αποφύγουν τις σφαγές των οθωμανικών αρχών, λόγω της επαναστατικής δράσης του πατέρα του.
ΜΟΥΡΝΙΕΣ: Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ
Πιστεύω ότι δεν είναι λάθος να συζητήσουν μεταξύ τους με πρωτοβουλία του Δήμου Χανίων και της Ιεράς Μητρόπολης Κυδωνίας και Αποκορώνου, με τη στενή συνεργασία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων. Δεν ξέρω αν η παλιά πρότασή μου έχει αξία ακόμη. Ας εξεταστούν όμως και άλλες χρήσεις. Ιδίως για το διώροφο ελαιουργείο, το οποίο μπορεί να εξυπηρετήσει πολλές ανάγκες της περιοχής.
Όπως μου έχει αναφέρει ένας καλός φίλος Χανιώτης: Κάθε φορά που για οποιονδήποτε λόγο βρίσκομαι στο Νοσοκομείο, βλέπω με θλίψη την ιστορική Μονή του Αγίου Ελευθερίου στις Μουρνιές. Στην ουσία μέσα στον αστικό χώρο των Χανιών σήμερα. Από τη μία μεριά το λαμπρό -παρά τα προβλήματά του- κτήριο του Νοσοκομείου. Σε απόσταση αναπνοής να ερειπώνεται καθημερινά ένα σημαντικό μνημείο. Κάτι που ίσως δείχνει τη σύγχρονη νοοτροπία που έχει επικρατήσει γενικότερα.
ΜΟΥΡΝΙΕΣ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ
Το αρχικά αυτόνομο μοναστήρι του Αγίου Ελευθερίου στις Μουρνιές Κυδωνίας έγινε μετόχι της Mονής Χρυσοπηγής το 1681. Ως ανεξάρτητο μοναστήρι διέθετε μεγάλες εκτάσεις γης. Με πολλά ελαιόδεντρα, καθώς και τις απαραίτητες βιοτεχνικές εγκαταστάσεις. Το ελαιοτριβείο του μετοχίου αποτελεί τμήμα της βόρειας πτέρυγας του μετοχίου. Είναι ένα από τα πέντε μετόχια της μονής Χρυσοπηγής που διαθέτουν ελαιοτριβεία. Η κατασκευή του ανάγεται, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή πάνω από το τοξωτό θύρωμα της κύριας εισόδου του, της νότιας, στο έτος 1678.
Κτίστηκε την περίοδο των πρώιμων Οθωμανικών χρόνων. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του, στο τμήμα τουλάχιστον που δεν αλλοιώθηκε από τις επεμβάσεις του 19ου αιώνα, ακολουθούν παραδόσεις της περιόδου της Βενετοκρατίας.
Στην αρχική του φάση το κτίσμα ήταν δίχωρο. Είχε επίπεδη στέγη και έφερε περιμετρικά λίγα ανοίγματα. Το έτος 1850, όμως, σύμφωνα με την επιγραφή της εισόδου, το κτίριο ανακαινίστηκε. Τότε πραγματοποιήθηκε η προσθήκη του ορόφου. Με την δίριχτη κεραμωτή στέγη και τα μεγάλα, απλής μορφής, παράθυρα. Χαρακτηριστικά της περιόδου. Καθώς και η προσθήκη των δύο βορειοανατολικών δωματίων. Λειτουργούσαν βοηθητικά του κύριου χώρου. Παράλληλα έγιναν επεμβάσεις στα παράθυρα του ισογείου. Διανοίχτηκε και μια βοηθητική πόρτα στα δυτικά.
ΜΟΥΡΝΙΕΣ: Ο ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ
Παρά την πολυετή του εγκατάλειψη και την κατάρρευση της στέγης του, το ελαιοτριβείο διασώζει ακέραιο σχεδόν όλο τον εξοπλισμό του. Ο κύριος εργαστηριακός του χώρος, ο δυτικός, χωρίζεται σε τρία μέρη διαμέσου δύο τοξοστοιχιών. Με τρία οξυκόρυφα τόξα η κάθε μία, πάνω στα οποία στηριζόταν το ξύλινο μεσοπάτωμα του ορόφου.
Στο ΒΔ τμήμα του βρίσκονται σε απόσταση μόλις 2 μέτρων μεταξύ τους οι δύο ελαιόμυλοι. Ανήκουν στο νεώτερο τύπο (ύστερος 19ος-πρώιμος 20ός αιώνας). Με τρεις ανισομεγέθεις μυλόπετρες ο καθένας. Οι μυλόπετρες βρίσκονται πάνω σε κτιστή βάση που αρχικά έφερε περιχείλωμα από πελέκια. Στο μέσο περίπου του ανατολικού τοίχου βρίσκονται στερεωμένα τα δύο πιεστήρια του τύπου με τις τέσσερις βίδες. Ανήκουν στην ίδια εποχή με τους ελαιόμυλους.
Δυσερμήνευτη είναι, προς το παρόν, η θέση των τσιμεντένιων γουρνών διαχωρισμού του λαδιού από το νερό. Βρίσκονται σχεδόν στο πλάι των πιεστηρίων και όχι μπροστά τους όπως θα έπρεπε. Κοντά στα πιεστήρια βρίσκεται, πεσμένος όμως, και ο μποτζεργάτης. Εξάρτημα απαραίτητο για τη λειτουργία τους. Το συγκεκριμένο ελαιοτριβείο διατηρείται σε αρκετή καλή κατάσταση σε σχέση με αλλά της ίδιας εποχής με αυτό. Εντούτοις είναι απαραίτητη η άμεση αποκατάστασή του. Προκειμένου να σταματήσει η περαιτέρω φθορά του.
ΜΟΥΡΝΙΕΣ: Η ΠΟΛΗ
Οι Μουρνιές αναφέρονται από τον Φραντσέσκο Μπαρότσι το 1577 ως Murnes. Στην απογραφή του 1583 (Καστροφύλακας Κ236) είχε 290 κατοίκους.
Στην περιοχή υπήρχαν στις αρχές του 17ου αιώνα ωραίες επαύλεις και ένα γυναικείο μοναστήρι. Μετόχι της μονής Χρυσοπηγής. Αλλά πυρπολήθηκαν από τους Βενετούς καθώς σε αυτούς παραδόθηκαν επαναστατικά έγγραφα. Το 1833 συγκεντρώθηκαν στις Μουρνιές περίπου 7.000 άτομα για να διαμαρτυρηθούν για την φορολογία που επέβαλε ο Αιγύπτιος Μοχάμεντ Άλι. Η διαμαρτυρία κατεστάλη βιαίως και οδήγησε στο κρέμασμα 30 χριστιανών προεστών και στην εξορία των Τούρκων που συμμετείχαν.
Νοτιοανατολικά των Μουρνιών βρίσκεται το Νοσοκομείο των Χανίων και μία παλιά τριώροφη έπαυλη. Γνωστή ως κουκουναρά. Η έπαυλη ήταν ενετική αλλά κάηκε από τον Γεώργιο Δασκαλάκη στην επανάσταση του 1821. Κατασκευάστηκε ξανά από Χαμίτ βέη Κασιμιζάδες το 1836. Στην έπαυλη έχουν φιλοξενηθεί ο σουλτάνος Αμπντούλ Μετζίτ, η Μαντάμ Ορτάνς, η Βασίλισσα Όλγα και ο Κωνσταντίνος Α΄ της Ελλάδας.
