ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
ΠΟΙΟΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ;
Οι βάρβαροι: γράφει ο Γιάννης Φραγκούλης*
Περιμένουμε τους βάρβαρους. Αυτό, κανονικά, θα προϋπόθετε ότι ξέρουμε, λίγο ή πολύ, ποιοι είναι οι βάρβαροι. Τελικά, τι περιμένουμε από αυτούς. Το ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη μας βάζει στο νόημα αυτής της αναζήτησης. Αυτή φτάνει στον πυρήνα του ψυχισμού μας όπου θα βρούμε μια απάντηση στο πρώτο ερώτημα που θέσαμε. Ας διαβάσουμε όμως πρώτα το ποίημα.
ΟΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ: ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ
ΠΕΡΙΜΕΝΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΒΑΡΒΑΡΟΥΣ
-Τι περιμένουμε στην αγορά συναθροισμένοι;
Είναι οι βάρβαροι να φτάσουν σήμερα
-Γιατί μέσα στην Σύγκλητο μιά τέτοια απραξία;
Τι κάθοντ’ οι Συγκλητικοί και δεν νομοθετούν;
Γιατί οι βάρβαροι θα φτάσουν σήμερα.
Τι νόμους πια θα κάμουν οι Συγκλητικοί;
Οι βάρβαροι σαν έλθουν θα νομοθετήσουν.
-Γιατί ο αυτοκράτωρ μας τόσο πρωΐ σηκώθη,
και κάθεται στης πόλεως την πιο μεγάλη πύλη
στο θρόνο επάνω, επίσημος, φορώντας την κορώνα;
Γιατί οι βάρβαροι θα φτάσουν σήμερα.
Κι ο αυτοκράτωρ περιμένει να δεχθεί
τον αρχηγό τους. Μάλιστα ετοίμασε
για να τον δώσει μιά περγαμηνή. Εκεί
τον έγραψε τίτλους πολλούς κι ονόματα.
-Γιατί οι δύο μας ύπατοι κ’ οι πραίτορες εβγήκαν
σήμερα με τις κόκκινες, τές κεντημένες τόγες·
γιατί βραχιόλια φόρεσαν με τόσους αμέθυστους,
και δαχτυλίδια με λαμπρά, γυαλιστερά σμαράγδια·
γιατί να πιάσουν σήμερα πολύτιμα μπαστούνια
μ’ασήμια και μαλάματα έκτακτα σκαλιγμένα;
Γιατί οι βάρβαροι θα φτάσουν σήμερα·
Και τέτοια πράγματα θαμπώνουν τους βαρβάρους.
-Γιατί οι άξιοι ρήτορες δεν έρχονται σαν πάντα
να βγάλουνε τους λόγους τους, να πούνε τα δικά τους;
Γιατί οι βάρβαροι θα φτάσουν σήμερα·
κι αυτοί βαρυούντ’ ευφράδειες και δημηγορίες.
-Γιατί ν’αρχίσει μονομιάς αυτή η ανησυχία
κ’ η σύγχυσις. (Τα πρόσωπα τι σοβαρά που έγιναν).
Γιατί αδειάζουν γρήγορα οι δρόμοι κ’ η πλατέες,
κι όλοι γυρνούν στα σπίτια τους πολύ συλλογισμένοι;
Γιατί ενύχτωσε κ’ οι βάρβαροι δεν ήλθαν.
Και μερικοί έφθασαν απ’τα σύνορα,
και είπανε πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν.
Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.
Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μιά κάποια λύσις.
(Κωνσταντίνος Καβάφης, 14-1904)
ΟΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ: ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΘΕΩΡΗΣΗ
Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε ότι οι βάρβαροι είναι ουσιαστικά κάτι το άγνωστο για εμάς. Δεν υπάρχουν και δεν υπήρξαν ποτέ. Ο βάρβαρος είναι ο άγνωστος για έναν δεδομένο πολιτισμό. Οι αρχαίοι Έλληνες εννοούσαν ως «βαρβάρους» αυτούς που μιλούσαν μια δυσνόητη γλώσσα για αυτούς (το «βαρ»). Άρα η λέξη «βάρβαρος» έχει να κάνει με την έλλειψη της επικοινωνίας. Μέσω αυτής δεν έρχεται αυτό που κάποιος περιμένει, η ταύτιση. Ο βάρβαρος είναι ο ξένος που δεν θεμελιώνεται με αυτό μια γέφυρα επικοινωνίας.
Τίθεται λοιπόν το ερώτημα: Ο βάρβαρος είναι αυτός που είναι εντελώς ξένος με εμάς; Αν προσέξουμε καλύτερα το ποίημα, ειδικά τους τελευταίους στίχους, θα το καταλάβουμε. Μας οδηγεί στο δρόμο που, αν τον ακολουθήσουμε, θα φτάσουμε σε αυτό το σημείο του ψυχισμού μας όπου υπάρχει το θέμα που μας προβληματίζει. Θα δούμε εκεί ένα ον που δεν το ξέρουμε τόσο καλά. Είναι σχεδόν άγνωστος για εμάς. Σχεδόν, γιατί κάτι ξέρουμε για αυτόν. Εμείς τον έχουμε γεννήσει!
ΟΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ: ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΕΛΙΚΑ;
Πως είναι, άραγε, δυνατόν να μην τον ξέρουμε και να τον έχουμε γεννήσει; Και όμως! Αν θυμηθούμε τη θεωρία του Ζακ Λακάν που αφορά στον Άλλον θα πάρουμε μια ιδέα. Αναφέρει ότι ο Άλλος δομείται από στοιχεία του ασυνειδήτου και των τραυμάτων ενός ανθρώπου. Έτσι έχουμε έναν άλλο εαυτό μας. Μόνο που αυτός δεν έχει καμία σχέση με την «πραγματική» ταυτότητά μας. Είναι ευνόητο ότι δεν μπορούμε να μιλάμε απόλυτα για το πραγματικό επειδή την ακριβή σύνθεση του ψυχισμού μας δεν τη γνωρίζουμε σε λεπτομέρειες. Έχουμε μια εικόνα κατά προσέγγιση.
Κατά συνέπεια είναι δύσκολο να καταλάβουμε αυτή την προσωπικότητα που έχουμε φτιάξει, ασυναίσθητα, τον Άλλον. Είναι ένα οικείο πρόσωπο αφού έχει σχέση με εμάς. Είναι όμως ανοίκειο, συγχρόνως, αφού δεν μπορεί να ταυτιστεί με το ID μας. Είναι ένας ξένος αλλά και δικός μας άνθρωπος. Μιλάει μία γλώσσα ακατάληπτη. Η επικοινωνία μεταξύ ID και Άλλου είναι δύσκολη και επιφέρει ψυχικά τραύματα.
Δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε ότι αυτός ο Άλλος φέρει την «ευθύνη» για παραβατικές συμπεριφορές. Είναι, κατά συνθήκη, ένας ξένος, ένα βάρβαρος. Βασιζόμαστε σε αυτόν για να δούμε το τραύμα μας, αλλά ματαίως. Δεν καταφέρνουμε παρά να δημιουργούμε νέες τραυματικές καταστάσεις. Να δυναμώνουμε και να παραμορφώνουμε τον Άλλο. Να είναι ακόμα πιο ξένος, άρα να μην μπορούμε να τον συναντήσουμε.
ΟΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ: Η ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΙΑ;
«Ήσαν μιά κάποια λύσις», αναφέρει ο Καβάφης. Αλλά σε τι αυτός ο Άλλος, ο ξένος, ο βάρβαρος και ο οικείος μας είναι μια κάποια λύση; Αυτό το κομβικό σημείο μπορεί να ξεκλειδώσει κάποια ανοίγματα του συμπλεγματικού κόσμου που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος.
Λύση ή δικαιολογία, θα λέγαμε. Ο άνθρωπος αισθάνεται πολύ μικρός στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που δέχεται από μια κοινωνία που λειτουργεί επιθετικά όσον αφορά στον ψυχισμό του. Δεν είναι, όμως, κάτι για το οποίο θα πρέπει να τον κατακρίνουμε.
ΟΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ: Ο ΑΛΛΟΣ
Θα συναντήσουμε το Ζακ Λακάν στην ψυχαναλυτική του θεωρία.
«Η ομιλία ως λόγος προς τον άλλον συνίσταται στο να κάνει τον άλλο να μιλήσει ως άλλος. Αυτόν τον άλλο θα το γράψουμε, αν δεν έχετε αντίρρηση με άλφα κεφαλαίο. (…) Εκείνο που χαρακτηρίζει τη σχέση της ομιλίας στο επίπεδο που αυτή μιλιέται στον άλλο είναι ουσιαστικά αυτή η άγνωστη παράμετρος μέσα στην ετερότητα του Άλλου. (…)
Το ότι ο κόσμος του ανθρώπου είναι ένας κόσμος γεμάτος αντικείμενα βασίζεται στο ότι το αντικείμενο του ανθρώπινου ενδιαφέροντος είναι το αντικείμενο της επιθυμίας του άλλου. (…) Η πρώτη σύνθεση του ego είναι στην ουσία alter ego, είναι αλλοτριωμένη. Το επιθυμούν ανθρώπινο υποκείμενο συγκροτείται με επίκεντρο τον άλλο, ο οποίος του παρέχει την ενότητά του και το υποκείμενο πρωτοπλησιάζει το αντικείμενο ως αντικείμενο της επιθυμίας του άλλου. (…)
Αυτό ορίζει στο εσωτερικό της σχέσης της ομιλίας (…), η διάκριση του φαντασιακού και του πραγματικού. Το αντικείμενο περικλείει μια αρχέγονη ετερότητα επειδή αρχικά είναι αντικείμενο αντιπαλότητας και ανταγωνισμού. Δεν ενδιαφέρει παρά ως αντικείμενο της επιθυμίας του άλλου. (…)
Η λεγόμενη παρανοϊκή γνώση (…) που προσπάθησαν να ορίσω με βάση το στάδιο του καθρέφτη. (…) Εφόσον αφετηρία της διαλεκτικής αυτής είναι η αλλοτρίωσή μου μέσα στον άλλο, κάποια στιγμή μπορεί (…) να καταργηθώ εγώ ο ίδιος γιατί ο άλλος δεν συμφωνεί. (…)
Αυτή η διάκριση του Άλλου με Άλφα κεφαλαίο, δηλαδή του Άλλου εκείνου ο οποίος δεν είναι γνώριμος, και του άλλου με άλφα μικρό, δηλαδή του άλλου που είναι εγώ, πηγή κάθε γνώσης, είναι θεμελιώδης. (…) Το ερώτημα είναι το εξής -πρώτον το υποκείμενό σας μιλάει; -δεύτερον γιατί πράγμα μιλάει;» (βλ. Ζακ Λακάν, «Οι ψυχώσεις», μτφρ. Ρούλη Χριστοπούλου, Βλάσης Σκολίδης, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2005, σ.σ. 54-57).
ΟΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ: ΜΙΑ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ
Για να πάμε στο Βίλχελμ Ράιχ, στο γράμμα του στον άνθρωπο.
«Κι όμως ανθρωπάκο έχεις βάθος, μόνο που δεν το ξέρεις. Φοβάσαι, φοβάσαι θανάσιμα τα εσωτερικά σου βάθη. Να γιατί δεν τα αισθάνεσαι, ούτε τα διακρίνεις. (…)
Γνωρίζω αυτό το εσωτερικό βάθος σου, ανθρωπάκο, επειδή, ως γιατρός, το ανακάλυψα όταν ήρθες σε μένα με την οδύνη σου. (…) Θα’ρθει μια εποχή που δε θα μπορείς να καταλάβεις πως κατάφερνες, σε αυτά τα τέσσερις χιλιάδες απολίτιστα χρόνια, να κάνει όλα όσα έκανες. (…)
Απλά συνέχισε να κάνεις ότι κάνεις. Αυτό που ήθελες να κάνεις πάντα. Δούλευε, άφησε τα παιδιά σου να μεγαλώνουν ελεύθερα και ευτυχισμένα, κάνε έρωτα με τη γυναίκα σου τα βράδια. Αν ακολουθούσες αυτό το πρόγραμμα συνειδητά και απαρέγκλιτα, δε θα γίνονταν πόλεμοι. (…)
«Ποιος είμαι εγώ για να’χω δική μου άποψη;». Αν έστω και μια φορά συνειδητοποιούσες ότι μετράς, ότι έχεις ορθή, δική σου άποψη, ότι το χωράφι και το εργοστάσιό σου υπάρχουν για να σου παρέχουν τα απαραίτητα για τη ζωή και όχι για το θάνατο, τότε ανθρωπάκο θα μπορούσες εσύ ο ίδιος να απαντούσες στην ερώτηση που μόλις έκανες.
Θα’χεις μια καλή, εξασφαλισμένη ζωή όταν το δώρο της ζωής θα σημαίνει για σένα περισσότερα από την εξασφάλιση, ο έρωτας περισσότερα από το χρήμα, η ελευθερία περισσότερα από την κοινή ή κομματική γνώμη. (…) Εγώ το μόνο που έκανα ήταν να ξεγυμνώσω τον ανθρωπάκο μέσα σου, αυτόν που σου καταστρέφει τη ζωή εδώ και χιλιάδες χρόνια. Είσαι μεγάλος ανθρωπάκο όταν δεν είσαι κακός και μικρόψυχος. (…)
Σου έδωσα ένα εργαλείο με το οποίο μπορείς να κουμαντάρεις τη ζωή σου με τη συνειδητή πρόθεση που μέχρι σήμερα εφάρμοσες μόνο στο χειρισμό των μηχανών. (…) Φύτεψα τον σπόρο τον ιερό του λόγου μου σ’αυτόν εδώ τον κόσμο. Κι αν φτάσει η ώρα που ο φοίνικας θα μαραθεί κι ο βράχος γίνει σκόνη· όταν οι φανταχτεροί μονάρχες θα’χουν διαλυθεί σαν σαπισμένα φθινοπωρινά φύλλα: Μετά από κάθε κατακλυσμό χιλιάδες κιβωτοί θα μεταφέρουν το λόγο μου. Θα κυριαρχήσει» (βλ. Βίλχελμ Ράιχ, «Άκου ανθρωπάκο», μτφρ. Ομάδα Εντροπία, εκδ. Ars Brevis, Αθήνα, σ.σ. 84-95).
ΟΙ ΒΑΡΒΑΡΟΙ: ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΠΟΙΗΜΑ
Δύο από τις ψυχαναλυτικές φωνές μας έβαλαν σε δύο διαφορετικά θέματα που σχετίζονται στενά μεταξύ τους: Ποιος είναι ο άλλος εαυτός μας, ποιο είναι το θέμα που μας προβληματίζει, ποια είναι η πραγματική δύναμή μας, μπορούμε να τη δούμε;
Γιατί αν δεν μπορούμε να την κοιτάξουμε, αν φοβόμαστε, όπως φοβήθηκαν οι ταξιδιώτες να μπουν στο δωμάτιο στο «Solaris», του Ταρκόφσκι, τότε υπάρχει θέμα. Είναι δύσκολο να εντοπίσουμε αυτό που μας βασανίζει. Κατά συνέπεια είναι πολύ δύσκολο να καταλάβουμε αυτό που είναι το πλήγμα, ποιος είναι ο εχθρός.
Κατά συνέπεια, έχουμε ανάγκη τους βάρβαρους γιατί αυτοί είναι επίπλαστη εντύπωση ότι δεν έχουμε εμείς κάποιο θέμα, αλλά είμαστε ανίσχυροι. Ο Κωνσταντίνος Καβάφης το έβαλε με μαεστρία σε λίγα στιχάκια για να μας δείξει το δρόμο της αναζήτησης που μπορεί να φτάσει στον πυρήνα του θέματος που δοκιμάζει τον ψυχικό μας κόσμο.
Ο άνθρωπος στη θεώρηση του Καβάφη είναι ανίσχυρος γιατί έτσι πιστεύει ότι είναι. Έχει ανάγκη τον ξένο (Άλλο ή βάρβαρο) γιατί φοβάται να βγει από το προστατευτικό κουκούλι του, αυτό που του δημιουργεί και τονίζει το τραύμα του. Τρέμει στην ιδέα ότι είναι κάποιος δυνατός μέσα στην αδυναμία του. Δυνατός μαζί με τους άλλους αδύναμους-δυνατούς, ικανούς μαζί να τα καταφέρουν. Ακόμα και οι ηγέτες τους ακολουθούν τον ίδιο δρόμο. Αλλά, αυτοί οι ηγέτες είναι δημιούργημα αυτού του ανθρώπου.
Μας καλεί ο ποιητής να βγούμε από αυτό το περίβλημα και να προβληματιστούμε. Να γνωρίσουμε τον εαυτό μας και να γίνουμε δυνατοί. Παράλληλα θα ξέρουμε την αδυναμία μας. Γνωρίζοντάς την θα έχουμε τη δύναμη να ξεπεράσουμε τα εμπόδια, με ενέργεια και συνέργεια, να δημιουργήσουμε έναν ανθρώπινο κόσμο χωρίς δεκανίκια.
Το κείμενο που δημιούργησε ο ποιητής μας καλεί να κάνουμε αυτές τις σκέψεις που θα μας απελευθερώσουν. Η ποίησή του έχει τη δύναμη να ενεργοποιήσει τις σκέψεις μας, το θυμικό μας, τον ψυχισμό μας. Ελπίζει αυτό να γίνει συλλογικά και ο λόγος της να εκτιναχτεί σα μια τρομερή και, συγχρόνως, λυτρωτική λάβρα.
*Ο Γιάννης Φραγκούλης είναι ψυχαναλυτής.
